II. Dünya Savaşından sonra kullanım dışı kalan uçak sayıları hızla artmaya başlamıştı. Örneğin 1945’te savaş devam ederken ABD’nin Pasifik’te konuşlu 4.000 askeri uçağı ihtiyaç fazlası olarak çeşitli meydanlara serpiştirilmişti. Aynı yılın sonuna doğru ABD 3.400 adet uçağını tekrar yere indirmişti.

Savaştan sonra ABD çeşitli yardım fasılları, antlaşmalar (Marshall vb.) ve benzeri ticari satışlarla yaklaşık 500 adedini çeşitli ülkelere yollamasına rağmen stoklardaki uçak sayısı yıl be yıl artarken bunda pervaneli uçaklardan jet çağına geçişin de etkisi büyüktü. Elbette bu yardım ve satış işlemleri ABD’ye geniş perspektifli politik ve ekonomik çıkarlar sağlamaktaydı...

     II. Dünya Savaşının akabinde mezarlığa servis dışı uçakların yerleştirilme biçimi

II. Dünya Savaşından sonra terk edilen uçakların bir tanesinin aylık bakım gideri 8 USD’na (enflasyon etkisi giderilmiş 2024 değeri 140 USD) mal olurken sayının sürekli artması farklı çözüm arayışlarını getirmişti. ABD ordusu uçak mezarlıklarını uygulamaya sokan ilk kurum olmuştu.

1/ Uçak Mezarlıklarının Özellikleri:

Uçak Mezarlığı (Graveyard veya Boneyard) uçak, helikopter vb. hava araçlarının çeşitli nedenlerde depolandığı veya hurdaya çıkarılanların belli düzenle yerleştirildiği geniş ve açık alanlardır. Genellikle bir veya daha fazla pistleri vardır.

Korozyonu engelleyerek maliyeti azaltmak için genellikle çöl veya kurak alanlara kurulmuştur. Ayrıca sert ve sağlam toprak, yeniden asfalt, beton vb. zemin döşenmesine gerek bırakmaz. Bu yüzden uçak mezarlıklarının büyük bölümü ABD’nin güneybatısındaki bölgelerde yer alır. ABD’de toplam 13 adet bulunur ve bunların bir kısmı özel sektöre aittir. Dünyada bilinen diğer uçak mezarlıkları daha küçük ölçekli ve farklı özelliklerde Avustralya’da Alice Springs, İspanya’da Truel, Kırgızistan, Kanada, İngiltere, Hollanda’da -Çin Halk Cumhuriyeti hakkında kesin bilgi yoktur- bulunmaktadır.

    Arizona’daki Davis-Monthan askeri uçak mezarlığının havadan kısmen görünüşü

Genellikle ekonomik veya fonksiyonel ömrünün sonuna yaklaşan hava araçlarının kanopileri güneşten korunmak için uygun bez-branda vb. malzemeyle, motor hava alıkları, pito-statik sistem gibi toza hassas bölümleri de orijinal veya uygun kılıflarla kapatılmaktadır.

Bazen mezarlığa bırakılanlar, ABD hükümetinin ne yapılacağının kararını verinceye kadar rezerv olarak bekletilmektedir. Örneğin B-1 uçakları yakın zamanda böyle bir süreçten geçmiş, Kongre tekrar servise girmesine karar verince özel bakımdan sonra hizmete devam etmişti. Yine az gelişmiş ülkelere askeri yardım, kredili satış vb. politik kararlarla hava araçları mezarlıklardan yurt dışına gönderilmektedir. Sivil havacılıkta mezarlıktan uçak alarak tekrar işletmeye sokulması sıklıkla uygulanmaktadır. Uzun süre mezarlıkta bekleyen tek koridorlu orta boy yolcu uçağının yeniden uçabilmesi için yaklaşık 40 saatlik bakım çalışması gerekmektedir.

Tamamıyla servis dışı kalan hava araçları hurdaya ayrılmadan önce motor(lar), uçuş aletleri, tekrar kullanılabilecek her bir parça sökülür: Geriye sadece metal bir kabuk kalacak şekilde mezarlığa yerleştirilir. Askeri uçaklar, sivil hava araçlarından çok fazla sayıda olması hızlı teknolojik gelişim ile ekonomik ömürlerinin nispeten daha kısalığı (genellikle 25 sene) nedeniyle en büyük uçak mezarlıkları, askeri hava araçlarına aittir.

2/ Dünyanın Önde Gelen Uçak Mezarlıklarından Örnekler:

a/ Halen dünyadaki en büyük askeri uçak mezarlığı Arizona eyaletindeki Davis-Monthan askeri üssüdür. 42.989.735m² araziyi kaplayan mezarlık ilk kez II. Dünya savaşından sonra ABD ordusunun envanterindeki çok büyük sayıdaki uçak fazlasını yerleştirmek amacıyla kullanıma başlanmıştı. Üssün bulunduğu Tucson’un çöl iklimine yakın meteorolojik özelliği yer seçiminde önemli faktördü. Sadece 1946’da 600’den fazla Boeing B-29 Superfortress bombardıman uçağı, 200 adet C-47 Skytrain nakliye uçağı yerleştirilmişti. Kötü ünüyle meşhur Enola-Gay B-29 uçağı Washington’daki Smithsonian Müzesine gönderilinceye kadar burada konaklamıştı.

Günümüzde 309. Havacılık ve Uzay Bakım-Yenileme Grubu (Aerospace Maintenance and Regeneration Group: AMARG) tarafından mezarlık işletilmektedir. AMARG’a göre tesis ortalama 3.200 uçak-helikopter, 6.100 motor ve yaklaşık 300.000 takım, alet ve test ekipmanı depolamaktadır.

    Mojave Hava ve Uzay Meydanında yarı sökülmüş sivil  uçaklar

b/ Mojave Hava ve Uzay Meydanı, Los Angeles’in 150km kuzeyindeki Edwards Hava Kuvvetleri Üssüne bitişik Mojave Çölünde yer almaktadır. 12.132.469 metrekarelik yüzeyinde uçak depo ve mezarlarının yanısıra uçuş araştırması, test, mühendislik vb. konularda çalışma yapan 60 kadar şirket vardır. Başlangıçta sadece askeri uçaklar yer alırken daha sonra sivil hava araçları da yerleştirilmiştir. Özellikle Covit-19 krizinde sivil havayollarının geniş gövdeli uçakları da park edilmişti.

c/ Güney Kaliforniya Lojistik Meydanı 9.307.765 metrekarelik yüzeyiyle dünyanın en büyük sivil ve ticari uçak mezarlığıdır. Emekli ve hurdaya çıkartılan havayolu ile genel havacılık uçakları çoğunlukla buraya yerleştirilmektedir. Diğer modellerin yanısıra büyük gövdeli 500 uçağı da barındırabilmektedir. II. Dünya Savaşı esnasında ABD Hava Kuvvetlerinin üssü olarak kullanılmaya başlanmış, Kore savaşından sonra kapatılmış, ardından sivil-kamu ortak yönetiminde işletilmeye başlamıştı. Uçak mezarlığının yanısıra mevcut iki pisti ile halen hava kargo taşımacılığında önemli bir meydandır.

                      Rezerv olarak saklanan F-4 II uçakları

d/ Pinal County Hava Parkı 6.102.656 metrekarelik bir alana sahiptir. Arizona eyaletinin Marona kentindeki Sonoron çölünde II. Dünya Savaşında pilotaj eğitimi için yapılmıştı. Savaşın ardından CIA’nın (Merkezi İstihbarat Teşkilatı) paravan şirketi Intermountain Airlines’a verilmişti. Vietnam savaşında gizli ve kirli operasyonlar için kullanılmıştı. Bir pist ve dört helikopter iniş-kalkış (pad) park yeri halen aktif olarak kullanılmaktadır. Zaman içinde havayollarının ıskartaya çıkardığı farklı modeldeki uçakları barındırmaya başlamış ve halen de devam etmektedir. Günümüzde 124 havayolundan, aralarında geniş gövdeliler de dahil 400’den fazla sivil uçağı barındırmaktadır.

e/ Truel Meydanı İspanya’nın Aragon bölgesinde Madrid, Barselona, Valensiya ve Zaragoza kentlerine yaklaşık eşit uzaklıktadır. 5.499.675 metrekare büyüklüğündedir. İspanya iç savaşında bir ara Cumhuriyetçi Cephe’nin uçakları tarafından kullanılmıştı. Savaştan sonra ordunun topçu atış poligonu olmuş, ardından yerel yönetimce uçak depolama ve bakım tesisi olarak kullanıma geçmişti. Halen Avrupa’nın en büyük uçak mezarlığı olup, aktif tek pisti vardır. 250’den fazla uçak park edebilirken Covid-19 salgınında bu sayı sıkış tepiş daha da artmıştı.

f/ Uzay araçlarının mezarlığı için Güney Pasifik’te ve Yeni Zelanda’nın doğusunda bir bölgede denizin dibi kullanılmaktadır. Bölge herhangi bir kara parçasından en uzak konumda olduğu için Birleşmiş Milletlerin Uzay Ajansı ve ilgili diğer kurumlarca seçilerek, kıta sahanlığı, münhasır deniz ekonomik bölgesi vb. problemlerden sakınılmıştır. Point Nemo olarak isimlendirilen bölgede denizin dibine en çok Rusya olmak üzere çeşitli ülkelerin uzay araçları kâh dünyaya inişlerinde veya sonradan taşınarak batırılmaktadır. 1971-2016 arasında sadece 264’ten fazla uzay aracı imha amacıyla batırılmıştır. Günümüzde çevre etkisini ölçmek amacıyla birtakım araştırmalar başlatılmıştır.

*Bunların dışında ülkemiz de (asker-sivil) dahil birçok devlet, hava meydanlarının bir kenarında kısıtlı uçak mezarlıkları (hurdalıklar) olarak uygulanmaktadır. Türkiye’de zaman zaman uçak hurdalıklarındaki hava araçları satışa çıkartılmaktadır.

3/ Geri Kazanım:

İster stok depolanması isterse hurdaya ayrılma olsun tüm araçların yağ, yakıt, hidrolik, akü gibi doğayı kirletici sıvı ve materyalleri başlangıçta hemen boşaltılır. Ayrıca savaş uçaklarındaki pilot fırlatma koltuğu ile kanopiyi ayırma roketleri ya da patlatıcıları, tehlikeli olabilecek silah parçaları vb. kritik elemanlar güvenlik amacıyla sökülür.

Mezarlıkların ilk yıllarında ABD’de ordu-üniversite iş birliğiyle geri dönüşüm projeleri üzerine çalışılmıştı. Özellikle %94 saf alüminyum elde edebilme faaliyetlerine odaklanılmıştı. Örneğin sadece pervaneli B-24 uçağında 13 ton alüminyum alaşımlı parçalar vardı. Daha sonra bu faaliyetler tamamen özel sektöre devredilmişti.

Bir uçağın sökülmesi boyutlarına ve ekibe bağlı olarak ortalama bir ay sürmektedir. Söküm ve geri dönüşüm şirketleri öncelikle tekrar kullanım (bir tür yedek parça lojistiği) için olabildiğince dikkatlice parçaları çıkartmaktadırlar. Bir uçak emekli olsa bile aktif uçuş süresince birçok parçaları farklı bakım aşamaları gereğince değiştirilmiştir. Bu yüzden tekrar kullanılabilir parçaların ayrı bir ticari pazarı oluşmuştur.

Yeniden kullanılmayacak parçalardan alüminyum, titanyum, nikel, krom, bakır, paslanmaz çelik vb. metaller, geri dönüşümle elde edilebilmektedir. Günümüz teknolojisiyle bu oran %85-90 seviyelerine ulaşmıştır. Geri dönüşümde emek, para, zaman vb. kriterler parçanın işleme girip girmemesini belirlemektedir.

Yolcu uçakları bazen kargo versiyonuna dönüştürülmektedir. Genellikle havayollarının emekliye ayırmayı düşündüğü modellerden B-767, B-777 tipleri günümüzde hayli talep görmektedir. FedEx, DHL gibi kargo sektörünün önde gelen şirketlerin filolarında bol miktarda bu tür uçaklar vardır.

Yeni teknolojiyle üretilen hava araçlarında karbon fiber kullanım oranı artmaktadır. Ancak bunların nasıl geri dönüştürülebileceği konusu henüz belli değildir.

                      Ekskavatör B-747 uçağının arka gövdesini parçalıyor

Geri dönüşümde belli kurallar dizisi ya da standartlar olmadığı için her şirket mevcut çevre kurallarını gözeterek kendi yöntemlerini uygulamaktadır. Öte yandan hava araçları hiçbir zaman geri dönüşüm göz önüne alınarak tasarlanmamıştır: Bu yüzden ayrıştırmada pek çok zorluklar vardır. Üstelik bu sektör nispeten yeni olup özellikle üniversitelerin çeşitli bölümleriyle iş birliği artmaktadır.

Yılda ortalama 500 uçak sökülürken, bu sayının 2030’da 2.000’e çıkması beklenmektedir. Öte yandan önümüzdeki yirmi yıl içinde tüm dünyada 12.000 civarında hava taşıtının da emekliye çıkması tahmin edilmektedir.

NOTLAR:

*Bazen eski uçaklar, film yapımcıları tarafından aksiyon sahnelerinde kullanılmak üzere satın alınmaktadır. Emekli uçaklar infilak, yanma, çarpma vb. gibi rollerde yer almaktadırlar.

*Uçak mezarlıkları özellikle aksiyon film sahnelerinde, moda defilelerinin fotoğraf çekimlerinde dekor-platform, müzik gruplarının sahne-klip çekimlerinde sıklıkla kullanılmaktadır.

*1991’de ABD ile Sovyetler Birliği arasında START-I (Stratejik silahların azaltılması) antlaşması yapılmıştı. Bu antlaşmayla ABD’de 365 adet B-52 Stratofortress uçağı servisten kaldırılmıştı. Kullanılabilir parçalar çıkarıldıktan sonra geriye kalan uçak gövdeleri, özel bir hidro-press bıçakla beş parçaya bölünmüştü. Her bir bölüm hurdacılara 1pound’u (≈ 0.454kg’ı) 12 cent’ten satılmıştı.

*Arizona’daki Davis-Monthan mezarlığındaki askeri uçak sayısı halen ABD’nin Hava Kuvvetlerinin envanterinde aktif bulunanlardan daha fazladır.

*Az da olsa uçak gövdeleri gerekli tadilatlar yapılarak tüm dünyada restoran, kahve dükkânı, çocuklar için eğlence alanı vb. amaçlarla kullanılmaktadır.

*Yıllar önce THY’nin yan kuruluşu olan BHT (Boğaziçi Hava Taşımacılığı) charter şirketinin iki adet B-727’si uçak mezarlığından çıkartılıp gerekli bakımları yapıldıktan sonra kullanılmıştı. Aynı şekilde THY’nin A-320 filosunun kuruluşunda yine uçak mezarlığından çıkartılan bir tanesi, gerekli bakımları yapıldıktan sonra rutin kullanıma girmişti.

*Kongo’nun doğusundaki Goma şehrindeki sivil havaalanı terk edilmiş uçaklara ev sahipliği yapmaktadır. Ülkede süren politik ve ekonomik kargaşa nedeniyle halkın morali ve gelecek endişesi çok fazladır. Bu da çocukların omuzlarına binen stres yükünü arttırmasına rağmen sahipsiz uçaklar, çocuklar için ilginç ve dev bir oyun alanı olmuştur.

         Kenya’nın Goma kentinde enkaz uçaklarda oynayan çocuklar

*Aralık 2024’te Saudia Group tarafından emekli edilmiş üç tane B-777 uçak gövdeleri birleştirilerek Riyad şehir merkezinde “BLVD Runway” adıyla bir etkinlik alanını açıldı. Halka açık olan tesis yemek, eğlence, alışveriş ve etkinlik alanı olarak kullanılmaya başlandı.

Başvurulan Kaynaklar

*Military Aircraft Boneyards (Nicholas A. Veronico & Kevin Grantham & Scott Thompson – Zenith Pr, 2000

*Desert Boneyard: Retired Aircraft Storage Facilities in the U.S. (Patrick Hoeveler & Adel Kramer – Schiffer Publishing, 2010)

*Boneyard Almanac: The History and Current State of America’s Largest Aircraft Collection (Del Loughery – Create Independent Publishing Platform, 2014)

*AMARG: America’s Strategic Military Aircraft Reserve (Jim Dunn & Nicholas A. Veronico – Key Publishing, 2022)

*So Cal’s Aircraft Boneyard (Troy Paiva – America Through Time, 2019)

*The Airplane Graveyard: The Unforgetten WW-II Warbirds of Kwajolein Atoll (Brandi Mueller & Alan Axelrod – Permuted Press, 2018)

*www.generalaviationnews.com

*www.aerotime.com

*www.thisdayinaviation.com

*www.simpleflying.com

*www.warhistoryonline.com

*www.wikipedia.org

*www.smithsonianmag.com