Okuryazarlık, okuma-yazma bilmek sanılır, ama gerçekte bundan çok daha fazlasıdır; ‘iyi eğitimli ve bilgili olmak’ anlamında bir kavramdır. Birçok alanda yaygın olarak kullanılır: Sağlık okuryazarlığı, spor, sanat, medya, teknoloji, bilgisayar, yapay zekâ, piyasa, yatırım, ana-babalık, havacılık, uzay… okuryazarlığı, vs.

Psikolojik / Zihinsel Sağlık Okuryazarlığı

Psikolojinin temel kavramlarını bilmek; olayları doğru anlama ve yorumlama, problem çözme, karar verme ve iyi iletişim kurma gibi becerileri kolaylaştırır. Kavram ilk kez 1997 yılında ileri sürülmüş; ‘ruhsal bozuklukların tanınmasına, yönetilmesine veya önlenmesine yardımcı olan bilgi ve inançlar’ olarak tanımlanmıştır. Ruh sağlığı konusundaki genel bilgileri, belirli bozuklukların semptomlarını tanıma; risk unsurlarını ve önlemlerini bilme ve yönetme gibi tutumları içerir (2). Psikolojik okuryazarlık (PO), kişinin kendisinin ve başkalarının hayatlarını iyileştirmek için psikolojiden edindiği bilgileri kullanma / uygulama becerisidir.

-  Olayların ve durumların niçin ve nasıl başımıza geldiğini anlamamıza yarar.

-  Psikolojik olarak daha esnek ve dayanıklı olmamızı, sorunları daha kolay çözmemizi sağlar.

-  Daha iyi düşünüp daha iyi iletişim kurmamıza, daha doğru davranmamıza yardımcı olur...

Kendini dürüstçe sorgulayan insanlarda; kişisel gelişimde ilerleme, 3 D sorunlarında azalma/düzelme olur. PO, bireylerin kişisel, mesleki ve toplumsal yaşamlarına değer katar; hattâ toplumların iyileşmesine katkı verir.

Psikolojik Okuryazar Vatandaşlık

Psikolojinin hem bireysel hem de toplumsal plânda iyilik hedefleri vardır. Psikologlar toplumsal iyiliğe katkı sunan eğitmenlerdir. Modern toplumlarda psikolojik okuryazarlığı olan bireylerin (literate citizen) toplumun geneline fayda sağlayacağı; iyilik-esenlik hali, sosyal uyum, empati, saygı, hakkaniyet ve etik öğrenimi sayesinde sosyal normları yükselteceği ve sorunların çözümünü kolaylaştıracağı öngörülmektedir.  21. yüzyılın en önemli eğitiminin PO eğitimi olduğu iddia edilmiştir (3).

Psikolojik Okuryazarlık Nasıl Kazanılır?

1. Psiko-Eğitim (Psycho-Education)

Zihinsel sağlık, hastalık ve iyilik halleri hakkında bilgilenme. Ruhsal bozuklukların etiyolojisi, ilerleyişi, belirtileri, sonuçları, önlem ve tedavileri hakkındaki bilgileri öğrenme...

2. Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT)

Yanlış inanç ve otomatik negatif düşünce setlerini (şemaları) düzeltme; düşünceleri kontrol etme; iyi yanları geliştirme, ‘öğrenilmiş’ iyimserlik, esneklik ve dayanıklılık kazandırma (4).

3. Okuma (Bibliotherapy)

Eski Yunan'da kütüphaneler, insanın ruhunu iyileştiren yerlerdi. İyi kitaplar okumakla bazı psikolojik sorunlar çözülebilir. Edebiyat insan duygularını anlatan, ruhun derinliklerine inen psikolojik metinlerdir. Mitoloji, masal, öykü, roman, biyografi, şiir; bireysel gelişim kitapları; gazete ve dergilerdeki psikoloji temalı metinler; tiyatro, sinema, eğitici TV programları, uzman videoları izlemek, PO eğitimi araçları sayılabilir ve işlevseldir.

Zülfü Livaneli bir romanında; yaşamın, insani duyguların ve psikolojik derinliklerin ifadesinin edebiyatta olduğunu yazar (5). Freud teorisini mitolojik öykülerden ilham alarak kurmuş; “Nereye gittimse, orayı benden önce ziyaret etmiş bir şair gördüm” demişti.  (Everywhere I go, I find that a poet has been there before me). Edebiyatçıların öngörü ve fantastik zekâları yüksektir. Sezgileri insan psikolojisine ayna tutar; yaşamı yorumlama ve yeniden inşada düşünceleri psikolojiye rehberlik eder…

4. Otantik Halk Kültüründen Kazanılan PO

Herkesin psikolog veya psikiyatriste başvurma, profesyonel destek alma, kitaplar okuyup kendini geliştirme lüksü yoktur… Eski tarihlerde ve bugün de, kendini geliştirme ve psikolojisini iyileştirme bilinci yüksek insanlar; dinsel metinlerden, atasözlerinden, şiirlerden, destan, kıssa, mesel, menkıbe, masal, metaforlardan… mizahi öykülerden, türkü sözlerinden beslenerek ‘aydınlanmış’, psikososyal sorunlarını anlamaya ve çözüm bulmaya çalışmıştır… Halk filozofu, bilge ve yazarların hikmetli sözleri ve aforizmaları pek çok insana rehberlik etmiştir: Budha, Konfüçyus, Hayyam, Yunus, Mevlâna, Nasreddin Hoca, Montaigne, Tolstoy, Nietzche, Cibran...

Bedri Rahmi bir şiirinde “Ne zaman bir türkü duysam şairliğimden utanırım” demişti.

Havacılık Emniyet Yönetiminde PO

İnsan psikolojisini dikkate almayan hiçbir işte başarı yoktur. İnsan Faktörlerini azaltmanın ve CRM becerilerini arttırmanın araçlarından birisi Psikolojik Okuryazarlık’tır. PO, uçuş ve yer ekiplerinin hem kendi hem de diğerlerinin psikolojilerini (duygu, düşünce ve davranışlarını) doğru anlamalarına yardımcı olur. İletişim, ekip çalışması, karar verme, stres, yorgunluk ve kriz yönetimi süreçlerinde işleri kolaylaştırır... Kötü senaryo, zihinsel inkapasitasyondur.

Havacılıkta Psikolojik Okuryazarlık

Havacılıkta özellikle yönetici veya eğitici sorumluluğu taşıyan kişilerin; duygusal zekâ, empati, iletişim/ilişki sorunları, dayanıklılık, liderlik, güç mesafesi, riskli tutumlar, davranış bozuklukları, wellbeing, stres yönetimi gibi konular üzerinde PO düzeylerinin yüksek olması; bir eğitim (örn. CRM eğitimi) almış olmaları gerekir; hatta bu bir ön koşuldur.

Ülkemizde Hava Kuvvetleri psikologları 1950’li yıllardan bugüne iç ve dış kurslarla havacılık psikolojisi eğitimi almış ve hem Hava Hastanelerinde, hem de Hava Harp Okulu ve uçuş birliklerinde verimli çalışmalar yapmıştır. Sivil kesimde ise 2017 yılından itibaren Havacılık Tıbbı Derneği tarafından 6 kez Havacılık Psikolojisi Kursları düzenlenmiştir; sertifika alan psikologların bir kısmı havayolu şirketlerinde görev yapmaktadır. 2019 yılından beri yapılmakta olan ‘Havacılık, Uzay ve Psikoloji’ (HUP) Kongreleri, ilgi duyan havacılar için bir PO eğitimi imkânı sunmaktadır. Sivil havacılık kuruluşlarının pilot ve kabin ekipleri için zaman zaman yapılmakta olan ‘Akran Destek Programları (PSP)’ da konuya aşina olmayan peer’ler için PO eğitimi niteliğindedir.

Son Söz

“Havalanmadan önce kanatlarımızın ve aklımızın yerli yerinde olduğunu kontrol etmek zorundayız.”  (Elif Durdu)

Kaynaklar:

1-Adrian Furnham. 50 Psikoloji Fikri. Domingo Yay. 2008.

5-Zülfü Livaneli. ‘Kardeşimin Hikâyesi’ Doğan Kitap İstanbul, 2013. s. 20,84.