Umarız ve dileriz ki hiç savaş, kaza olmasın, can kayıpları yaşanmasın.

A) HAVACILIKLA İLGİLİ ANITLAR:

*/ Osmanlı İmparatorluğunda havacılığın A.B.D ve Avrupa’ya göre geç başlamasına rağmen çeşitli nedenlerle çok fazla kazalar olmuştu. Bunların içinde en vahim olanı İttihat ve Terakki’nin triumvirliğince (üçlü yönetim) zorla yaptırılan İstanbul-Kahire uçuşu fiyaskosudur. O sırada emekli olan ordu müfettişi ve hava kuvvetlerinin öncü kuruluşunda büyük emekleri olan Süreyya İlmen, Enver Paşa'nın İstanbul-Kahire uçuşu kararını eleştirmişti: Uçuş etaplarında tayyare hangarları, benzin depoları, tamir atölyeleri ve yedek parçaların olmamasının yanısıra Şubat ayının hava koşullarının buna hiç elverişli olmadığını belirtmişti! Bu uçuşun içinde 27 Şubat 1914 günü “Muaveneti Milliye” isimli Blériot tipi uçakla Pilot Yüzbaşı Fethi ve Rasıt Yüzbaşı Sadık Beyler, Teberiye gölü yakınlarındaki “Küfrü Harib” kayalıklarına düşerek parçalanmışlardı. Ardından Müdafaa-i Milliye Cemiyeti Genel Merkezi, uçağın düştüğü yere tunçtan bir abide dikilmesi teklifini kabul etmişti. Takiben kazanın olduğu yerin yakınına bir anıt dikilmişti. Anıt yaklaşık 6 metre yüksekliğinde, kaidesi siyah ve beyaz taşlardan, sütunu ise kemik sarısı taştan yapılmıştır. Anıt üzerindeki levhada eski yazı ile “El Fatiha. Osmanlı Ordusunun ilâ-i mîsâli Mısır’a gitmek üzere İstanbul’dan tayeran ederek tesadüf eylediği muhalefeti havadan dolayı bu noktada sukût eden Muaveneti Milliye Tayyaresinin süvarileri şehid fedakâr yüzbaşı Fethi ve mülazımı evvel Sadık Beylerin ruhuna… 14 Şubat 1329” Ayrıca uçucuların cenazeleri Şam’da bulunan Emeviyye Camii’sinin içindeki Selahaddin Eyyubi türbesindeki mezarlığa gömülmüşlerdi. Daha sonra yine İstanbul-Kahire seferinin diğer bir uçağı Yafa’dan kalkışta denize düşmüştü. Kazada boğularak hayatını yitiren Yüzbaşı Nuri Bey de yanlarına defnedilmişti.

22.11.1928 tarihli Başbakanlığın Türk Tayyare Cemiyeti Reisliğine Atatürk’ün yazdığı tezkeresinde “Şam’da meftun bulunan ulu tayyareci şehitlerimizin kabirlerinin mahallinde ihya ve imarını tercih buyurmakta olduklarını arz ederim efendim” ifadesi yer alıyordu. Yine 31.3.1938 günü Cumhurbaşkanı Atatürk’ün Şam’daki kabirlerin onarılması için 500 liralık döviz tahsisinin Şam konsolosluğuna havale edilmesiyle ilgili bir yazıyı hükümete yazmıştı…

*/ Yine bu uçuşta şehit olanlar için İstanbul’un Saraçhane semtinde düzenlenen Fatih Parkına bir anıt dikilmesi planlanmıştı. Projesini Mimar Vedat Bey yapmıştı: Silindirik sütunun tepesi uçuşun tamamlanamadığını ifade etmek için kırık yapılmıştı. 2 Nisan 1914'de temeli atılmış, 10 Ağustos 1914 günü tamamlanmamasına rağmen açılış töreni yapılmıştı. Anıt ancak 1916 yılında tamamlanabilmişti…

*/ İstanbul-Kahire uçuşunun şehitlerinden Nuri Bey için memleketi Boyabat’ta yazılı bir kaide üzerine büstü yaptırılmıştı. Ancak Vandalların saldırısına uğrayıp tahrip edilmişti…

*/ Çanakkale hava savaşları anısına İntepe’de bir şehitlik mevcuttur. Ayrıca ilk düşman uçağını düşüren Pilot Üsteğmen Ali Rıza’nın da bir büstü de vardır. Şehitlikte 1934 yılındaki manevralarda havada diğer bir uçakla çarpışarak şehit olan 41. Hava Avcı Bölük komutanı Pilot Yüzbaşı Bedri Uçkun’un anısına mütevazı bir anıt da dikilmiştir. 30 Kasım 1915 günü Pilot Üsteğmen Ali Rıza ve Rasıt Mülazım İbrahim Orhan Beyler AK-1 Albatros tipi uçakla Kabatepe üzerinde Bir Maurice Farman M.F-11 tipi Fransız uçağıyla giriştikleri hava savaşına girişmişlerdi. Fransız uçağı vurulduktan sonra yanarak İntepe-Hellas arasına düşmüştü. Yıllar sonra Hava Kuvvetleri Komutanı Muhsin Batur’un emriyle sanatçı Vehbi Şölen tarafından büstleri Kayseri İkmal Merkezinde dökülmüştü. Fransız uçağının düştüğü yere kaideler üzerine büstler ile olayı anlatan plaketlerle birlikte dikilmiştir.

*/ Her ne kadar tüm Çanakkale savaşındaki şehitleri kapsamasına rağmen Mehmetçik Anıtını (Çanakkale Şehitler Abidesi) bu yazıya eklememezlik yapamadım. 1960 yılında Eceabat’taki Eskihisarlık sırtında ulusça yapılan yardımlar sayesinde anıt inşa edilmişti.

*/ 25 Mart 1917 tarihinde Sivas’ın Ulukışla ilçesinde Albatros C-3 tipi uçakla geçirdikleri kaza sonucu şehit düşen Pilot Üsteğmen Ali Sezai ve Makinist Salih Beyler için bir anıt yapılmıştı. Halkın bağışları, dönemin kaymakamı ve Türk Hava Kurumunun gayretleriyle anıt, 1960 yılında tamamlanmıştı.

*/ Ekim 1922'de Fransa ile karşılıklı “Hava Taşımacılığı Antlaşması” imzalanmıştı. Daha sonra bunun için Yeşilköy Havaalanına (Şimdiki Atatürk Havaalanı: 12 Eylül askeri darbesinden sonra ismi değiştirilmişti!) bir anıt dikilmişti. Ancak kaidesindeki açıklayıcı levha yeni Türkçe yazılı olduğunu, Osmanlıca yazılı levhanın üzerine Latin harflisinin eklendiğini (Harf devrimi 1928 yılında yapılmıştı.) anıtın varlığını yıllar sonra ilk keşfeden ve yorumlayan Kıvanç Hürtürk, bunu 1981 yılında meydanın bir köşesinde bulduğunu belirtmişti. Daha sonraları meydanı büyütme inşaat faaliyetlerinde bir inşaat aracı tarafından ikiye bölünüp bir tarafa atılarak kayıplara karıştığını da eklemişti.

*/ Ağrı kentinin Erzurum Caddesindeki Abide Meydanında bulunan hava şehitleri anıtı ilginç bir olay üzerine yapılmıştır: 1929 yılında İran’a uçarken düşen uçağın iki pilotu için dikilmiş pervanedir. Ancak Sırrı Sakık’ın (Bir dönem Ağrı belediye başkanı.) iddiasına göre 1926 Ağrı isyanını bastırmak için müdahale ederken düşürülen uçağın pervanesi olup sonradan halkın tepkisi üzerine 1929 İran uçuşu kazasına çevrilmiştir!..

*/ 1968 yılında Eceabat’ın Soğanlıdere yöresine “Soğanlıdere Şehitliği” inşa edilmişti. Soğanlıdere cephesinin ileri hatlarında yapılan Türk taarruzunda, İngilizlerin hava saldırısında şehit olan askerlerin anısına mezarlığın ortasına mütevazı anıt dikilmiştir.

*/ İngiltere’de pilotaj eğitimi için 20 havacı asteğmen ve İngiltere’den satın alınan muhrip ile denizaltıyı yurda getirecek Deniz Kuvvetleri personeli, Refah şilebinde giderken torpillenerek batmıştı. Mersin’den İskenderiye’ye yol alırken 23 Haziran 1941 gecesi gerçekleşen olayda gemideki toplam 202 kişiden sadece 34'ü kurtulabilmişti. Bu kazanın anısına Mersin Atatürk Parkına “Refah Şehitleri” anıtı, 1972 yılında dikilmişti.

*/ 3 Mart 1974 tarihinde T.H.Y'nin “İstanbul” isimli DC-10 tipi uçağı, Paris’in Orly havaalanından kalkışından sonra kargo kapısının kopması sonucu Ermenonville ormanına düşmüştü. Olay havacılık tarihinin çok ölümlü kaza listesinin üst sıralarında yer almıştı. Burada kaza kurbanlarının anısına Fransa tarafından bir anıt dikilmişti.

*/ 27 Şubat 1988 tarihinde Talia Havayollarının B-727 tipi uçağı, Kuzey Türk Kıbrıs Cumhuriyetinin Beşparmak Dağlarına çarparak düşmüştü. Kazada hayatını kaybedenlerin anısına kaza mahalline yakın bir yere anıt yapılmıştı. Ancak anıt, zaman içinde bakımsızlık ve hava koşullarının etkisiyle oldukça virane bir hale gelmişti.

*/ Eski adı Meğri olan ilçenin adı Fethiye olarak 1914 yılında İstanbul-Kahire uçuşunda şehit düşen Fethi Bey’in anısına değiştirilmişti. 27 Aralık 2004 günü yine kendi adıyla anılan parkın içine bir anıt-heykeli dikilmişti. Daha sonra anıt, 27 Şubat 2018 tarihinde ilçede yeni açılan eğlence alanına taşınmıştı.

Vecihi Hürkuş anıtının modeli

*/ Kadıköy’ün Kızıltoprak semtinde Vecihi Hürkuş anıtı 5 Mayıs 2013 tarihinde açılmıştı. Anıt, üçayak kaidenin üzerinde elinde pervane tutan Vecihi Hürkuş’un uçuş kıyafetli heykeli ve onun üstünden pike yapan, kendi ürettiği VECİHİ XIV tipi uçak modelinden oluşmuştur. Tayyareci Vecihi Hürkuş Müzesi Derneği, Kadıköy Belediyesi ve hamiyetli sanatçılar tarafından yapılan anıtın arka yüzünde V. Hürkuş’un Cumhuriyet dönemindeki çalışmaları anlatılmaktadır.

*/ Sarıkamış Bebek Hava Şehitliğindeki dikilitaşın ön yüzüne yerleştirilmiş uçak pervanesi ve bir çelenk vardır.

*/ Eskişehir ve İzmir Kadifekale Hava Şehitliklerinde birer abide mevcuttur.

B) İLGİNÇ MEZARLAR:

*/ 29.10.1936 tarihinde Ankara Türkkuşu paraşüt tesislerinde Eribe Hürkuş, paraşüt atlayışında geçirdiği kaza sonucu yaşamını kaybetmişti. Vecihi Hürkuş’un da yeğeni olan Eribe’nin mezar taşında

“Tayyareci dur: Burada gömdüler bir yıldız;

Burada Eribe yatar: Göklerin ilk Türk kızı Eribe:

Bulutlara sarıldın, kalbimizdesin bütün,

Ne çıkar sana kefen olduysa paraşütün!”  yazmaktadır. Bu mezar taşı yazısı dönemin ilk paraşüt kazasında yaşamını yitiren kadın için duyguların ifadesi bakımından önemli ve ilginçtir.

*/ Malatya’da bir çocuğun mezar taşının uçak şeklinde olması çok önemli olduğu kadar ilginçtir. 1942 yılında ve 15 yaşında öğrenci olan Nevzat Çetinkaya, uçma hayalini biraz erken gerçekleştirmişti: Sırf uçuş tutkusunu tatmin etmek için evin damına atlarken yere düşüp yaşamını yitirmişti.

*/ T.H.Y'nin Paris DC-10 kazasında yaşamını yitiren kabin görevlisi Rona Altınay’ın İstanbul Aşiyan’da bulunan mezar taşı adeta bir anıt niteliğindedir. Mermer mezar taşı burun aşağı yere çakılan bir uçak şeklindedir.

*/19 Kasım 2011 günü Selçuk-Efes yakınlarında Türk Hava Kurumuna ait eğitim uçağıyla geçirdiği kazada hayatını yitirenlerden Necmi Mızrak’ın mezarı da ilginçtir. Antalya’nın Aksu ilçesindeki mezarı kaza geçirdiği T-67 uçağı şeklinde düzenlenmişti…

C) YURTİÇİNDE HAVA ŞEHİTLİKLERİNİN BULUNDUĞU YERLER:

Adana, Adapazarı, Afyon, Ağrı, Ankara, Arifiye, Amasya, Anamur, Antalya,

Balıkesir, Bursa, Bandırma, Beypazarı, Beyşehir, Biga, Burdur, Bünyan, Bozdoğan,

Ceyhan, Çanakkale, Çorlu, Çağsak/Kayseri, Diyarbakır, Denizli,

Eskişehir, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Emet, Edremit, Gönen, Hatay, Hendek

İstanbul, İzmir, İzmit, İskenderun, Konya, Kırşehir, Kayseri, Kahramanmaraş, Kütahya,

Lüleburgaz, Merzifon, Muş, Mersin, Manisa, Malatya, Nazilli, Niğde, Niksar, Osmaniye, Ödemiş, Samsun, Sinop, Sivas, Sungurlu/Çorum, Tekirdağ, Tokat, Trabzon, Toros Dağları

D) YURTDIŞINDA HAVA ŞEHİTLİKLERİNİN BULUNDUĞU YERLER:

İngiltere (Brookwood Askeri Mezarlığı)

Güney Kore (Pusan Birleşmiş Milletler Mezarlığı)

Mısır (Kahire civarında)

Suriye (Şam’da Emeviyye Camii’ndeki Selahaddin-i Eyyubi Türbesinde)

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (Girne)

Yunanistan (Sakız Adası)

Kanada (Netley Askeri Mezarlığı)

Suudi Arabistan (Cennet-ül Bakah)

Almanya

E) SONSÖZ:

12 Eylül askeri darbesinden sonra belli çevrelerce başlatılıp, AKP iktidarıyla yükselen Neo Osmanlıcılık, T.C. tarihini değiştirip genç kitlelere bir takım yanlış dogmaları zorla şırınga etmek amacını hızla gütmektedirler. Bu bağlamda özellikle başta Çanakkale savaşına ait abide ve şehitlikleri şimdilik taşlaştırma (Aslında putlaştırma sözünü henüz yüksek sesle telaffuz edememektedirler!) olarak nitelendirmektedirler. Yine iddialarına göre bu çalışmalarla buraların manevi ruhunun kaybedilip sadece göze hitap ettiğini çeşitli basın-yayın organlarında sıklıkla dile getirmektedirler.

Tarihini unutan, değiştirilen toplumların sonları çok acıklı olmaktadır. Maalesef bu konuda dünyada çok kanlı örnekler mevcuttur. Öte yandan gardırop Atatürkçülerinin yaptığı resmi tarihi değiştirme çabaları daha çok hazindir!

Faydalanılan Kaynaklar:

*Türk Hava Kuvvetleri Tarihi Cilt-I, V (Ajun Kurter-T. Hv. Kuvv. Komutanlığı, 2006)

*Türkiye’de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi (Süreyya İlmen-Hilmi Kitabevi, 1947)

*Türkiye’de Ticari Havacılık Tarihi (Editör: Kıvanç Hürtürk-D Yayınevi, 2009)

*Türk Havacılık Kronolojisi (Stuart Kline-Dönence, 2002)

*Hatıralarla Çanakkale Harp Sahası Gezi Rehberi (Basri Emin Sütlü-Yitik Hazine Yayınları, 2015)

*Havacılık Tarihinde Türkler (Hulusi Kaymaklı- Hv. Kuvv. Kom. Basımevi ve Neşriyat Müdürlüğü, 2006)

*Osmanlı Pilotlarının İstanbul-Kahire-İskenderiye Seyahati [Şubat-Mayıs 1914] (Önder Kocatürk-Boğaziçi Yayınları, 2013)

*İstikbal Göklerin Gökler Bizimdir Cilt I-II (Oktay Verel-T. Hava Kurumu Yayınları, 1985)

*Türk Sivil Havacılık Tarihine Damgasını Vuran Uçak Kazaları (Kerem Gök-Altın Bilek yayınları, 2015)

*Bahriye Şehri Kala-i Sultaniye [Çanakkale] (S. Murad Hatip-Ankara Deniz İkmal Grup Komutanlığı, 2009)

*Hayal Kahramanları (Sunay Akın-T. İş Bankası Kültür Yayınları, 2015)

*Havacılık ve Uzat Psikolojisi (Muzaffer Çetingüç-Nobel Akademik Yayıncılık, 2016)

*Türk Hava Gücü (Osman Yalçın- T. İş Bankası Kültür Yayınları, 2017)

*Çanakkale Savaşı [Anıtları ve Şehitlikleri] (Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2007)

*Uçan Türk Dergisi (T. Hava Kurumu Sayı:72, Mart 1960)

*Yedikıta Dergisi (Sayı:67 Mart 2014)