İlk olarak 1987 yılında Avusturya'da satılmaya başlanan enerji içeceklerinin 1997 yılında ABD’de tanıtılması ile birlikte dünyada tüketimi hızla arttı. 2001 yılında ABD'de enerji içeceği pazarı yılda 8 milyon kutu idi, 2005 yılında 3 milyar kutu satıldı. Ciro ise 2007'de 5,4 milyar, 2010 yılında 10 milyar dolara çıktı. 2006 yılından itibaren dünya piyasalarında 500’den fazla marka raflara yerleşti. Bunların isimlerinde bile enerji ve agresyon imajını hissetmek mümkündür: Burn, Royce, Blast, Monster, Battery, Torque, Full Throttle, Red Bull, Lion Club, Power Horse, Josta, Blue Bolt, Cott, Kx, Rockstar, 5-Hour Energy, Krating Daeng, vs... Enerji içeceklerinin değişik formları olarak bugün piyasaya efervesan tabletleri, suya karıştırılan tozları ve sakızları (Pilotchews) da sunulmuş durumdadır. Four Loko gibi alkollü çeşitleri de vardır ve bunlar bazı ABD eyaletlerinde yasaklanmıştır. Özellikle gençler enerji içeceklerine alkol karıştırmak ve Ritalin gibi bazı ilaçlarla birlikte almak yoluyla riske girmektedirler.

Kafeinli ve alkolsüz enerji içeceklerinin ilki, 1886 yılında ABD'de üretilen Coca Cola'dır. Peru ve Bolivya'da yetişen Koko ağacı yapraklarından kokain çıkarıldıktan sonraki posası ile Kola cevizinin karışımıyla yapılan bu içeceğin formülünde, mısır şurubu, vanilya, limon yağı, karamel boyası ve sır niteliğindeki bazı maddeler bulunmaktadır. Sonradan bunun benzerleri (Dr. Enf, Pepsi, Jolt Cola, Josta, Lipovitan, vs) de piyasaya sürülmüştür.

Standart enerji içeceklerinin uyarıcı ve öforik etkisini sağlayan maddeler; Kafein, Taurin, B vitamini, Ginseng, Ginkgo biloba, Maltodextrin, İnositol ve Karnitine'dir. Kafein, tüm dünyada en yaygın kullanılan psikoaktif maddedir; tüketilen kafeinin çoğu kahve, çay, kolalı içecekler, enerji içecekleri ve çikolata gibi besin kaynaklarından sağlanmaktadır. Kafein, konsantrasyon, dikkat, bellek ve reaksiyon zamanı gibi psikomotor performansı arttırır; yorgunluğu azaltır.

Havacılıkta enerji içeceği kullanımı

Yorgun pilotlarda enerji içeceklerinin performans üzerine etkilerini değerlendiren ilk çalışma 2003 yılında Avusturya’da yapılmıştır. Sigara içmeyen ve fazla kafein kullanmayan 24 pilot ve 8 pilot olmayan kişinin değerlendirildiği bu çalışmada deneklere 250 ml standart enerji içeceği, ya da plasebo olarak glikoz ve vitamin içerikli sıvı verilmiştir. Deneklerden yorgunluk oluşması için 6 saatlik çalışma bloğunu tamamlamaları istenmiş; daha sonra performanslarını belirlemek için 7 test uygulanmıştır. Ayrıca psiko-fizyolojik durumlarını belirlemek için de dinlenme döneminde ve görev uygulaması sırasında ölçümler yapılmıştır. Sonuçta deneklerin enerji içeceği içtikleri günlerde karar verme süresinde, performans testlerinde daha başarılı oldukları görülmüştür. Araştırmacılar bu olumlu etkiyi düşük doz kafeine bağlamışlar; Taurin gibi diğer maddelerin de sinerjistik bir katkısı olabileceğini belirtmişlerdir.

ABD’de 377 Hava Kuvvetleri personeline enerji içeceği tüketimi ile ilgili uygulanan bir anket çalışmasında, katılımcıların %61’i enerji içeceği tükettiğini, %30.5’i haftada en az 1 adet içtiğini belirtmiştir. Ankete katılanların %77.4’ü 1 adet enerji içeceğinin uyanıklık; %35-39’u zihinsel ve fiziksel dayanıklılık sağladığını belirtmiştir.

ABD’de yapılan başka bir çalışmada uçuş eğitimi alan öğrencilerde, enerji içeceklerinin pilotaj yeteneklerine etkisi olup olmadığı araştırılmıştır. 30 öğrenci pilot 2 gruba bölünmüş ve 2 ayrı uçuş simülatöründe uçuş yetenekleri karşılaştırılmıştır. Çalışma sonucunda enerji içeceği alanların almayanlara göre; kompleks dönüş görevlerini daha hızlı tamamladıkları; ancak dönüş sonrası düz uçuşa daha uzun sürede geçebildikleri görülmüştür. Ayrıca düz uçuş görevlerinde hata sayılarının arttığı; keza uçuş esnasındaki acil durumlarda check-list takibini daha uzun sürede ve hatalı biçimde yaptıkları tespit edilmiştir.

Gene ABD’den gelen bir çalışmada standart enerji içeceklerinin G toleransına etkisi araştırılmıştır. Çalışma sonucunda enerji içeceği alan grupta Relaks G toleransı daha iyi çıkmıştır. Ancak hava muharebe görevleri simülasyonunda ve Rapid-onset G uygulamalarında fark bulunmamıştır. Kafein ve enerji içeceği gibi ergojenik yardımcılar, tekrarlayan izometrik kas kasılmalarına bağlı yorgunluğu azaltmış, yüksek G kuvvetleri altında yapılan anti-G manevrası (AGSM) performansını arttırmıştır.

Yan etkiler

Enerji içecekleri içerisinde, Taurin, Ginseng ve Guarana, yan etki yapabilecek miktarlardan çok daha azdır. Erişkinlerde makul miktarda kullanımı genel olarak güvenlidir. Ancak kafein ve şeker miktarı bazı kişilerde sağlık problemlerine ve yan etkilere yol açabilecek kadar yüksek miktarda bulunmaktadır. Çocuklar, 18 yaş altı kişiler, yaşlılar, diyabetikler, gebe ve emziren kadınlar, yüksek tansiyonu, metabolik hastalığı, böbrek yetmezliği olanlara tavsiye edilmemektedir. Ayrıca, sporcu içeceği olmadığı ve yoğun fiziksel aktivite sırasında veya sonrasında tüketilmemesi, günde 500 ml’den fazla içilmemesi gerektiği… şeklinde bir uyarı yapılmaktadır. Rapor edilen yan etkiler; mide bulantısı, kusma, tansiyon yüksekliği, titreme, ajitasyon ve kalp aritmileridir. Nadiren de olsa epileptik nöbetler, inme ya da kalp durması gibi yaşamsal yan etkiler de bildirilmiştir. Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), bazı şüpheli ölümlerin enerji içecekleriyle ilgili olabileceğini kabul ederek araştırma başlatmıştır. Gönderilen 90 rapordan 30'unun yaşamı tehdit etme yönünden şüpheli bulunduğu bildirilmiştir.

Sonuç

Enerji içeceklerinin fiziksel ve zihinsel performansı arttırdığı bir gerçektir. Ancak bu enerjetik etkiyi sağlayan maddelerin yüksek dozlarında ve özellikle de alkol ve ilaçlarla karıştırıldığında ölüme kadar varan yan etkiler yarattığı bilinmektedir. Havacılıkta da uçuş doktoruna bildirmeksizin bu içecekleri yorgunluk gidermek ve performans arttırmak amacıyla kullanan pilotlar olduğu bilinmektedir. Enerji içeceklerini kullanan kişilerin dikkat etmesi gereken hususlar şunlardır:

1.     Aç karnına ve öğün yerine içilmemelidir. Makul miktarın üstüne çıkılması tehlikeli olabilir.

2.     Alkolle ya da ilaçla karıştırılmamalıdır.

3.     Spor yaparken susuzluğu gidermek için kullanılmamalıdır.

4.     İçerikteki maddeler, Türk Gıda Kodeksi Enerji İçecekleri Tebliğinde belirtilen miktarların üzerinde olmamalıdır: Kafein 150 mg/L, İnozitol 100 mg/L, Glukoronolakton 20 mg/L, Taurin 800 mg/L. 

Kaynaklar:

1.       http://gida.mersin.edu.tr/gm324/Sporcu%20ve%20Enerji.pdf

2.       Depperschmidt CL, Bliss TJ and Woolsey CL. The Effect of Energy Drink Consumption on Collegiate Flight Students’ Pilot Skills in a Simulated Flight Environment. Collegiate Aviation Review, 2010; 28 (2): 1–15

3.       Schmidt RM, McIntire LK, Caldwell JA and Hallman C. Prevalence of Energy-Drink and Supplement Usage in a Sample of Air Force Personnel. Air Force Research Laboratory Human Effectiveness Directorate Interim Report for October 2007 to May 2008, 2008; 1–16

4.       Wright H. Performance Drinks and Flight Safety. Flight Comment, 2011; 1: 8–10

5.       Deixelberger-Fritz D, Tischler MA and Wolfgang KK. Changes in performance, mood state and workload due to energy drinks in pilots. International Journal of Applied Aviation Studies, 2003; 3 (2): 195–205.

6.       Türk Gıda Kodeksi Enerji İçecekleri Tebliği (04.10.2006 tarih ve 26309 sayılı)

7.       Walker TB, Balldin U, Fischer J, Storm W and Warren GL. Acceleration tolerance after ingestion of a commercial energy drink. Aviat Space Environ Med 2010; 81: 1100–6.

8.       Melanie Haiken. Can energy drinks kill reprise? New FDA Investigation. (http://www.atlantawrongfuldeathattorneys.org/can-energy-drinks-kill-reprise-new-fda-investigation/)

Hazırlayanlar: Dr. Nazım Ata, Doç. Dr. Muzaffer Çetingüç