Belki farklı parametrelerle yapılacak ölçümlerde değişik sonuçlar çıkabilir, ama bugün (insanlara göre tasarlanmış) IQ testlerinde yapay zekâların performansı sanıldığı kadar yüksek değildir; 100’ün altında veya biraz üstünde (114 gibi) skorlar alınmaktadır (1). Yapay zekâ sayılmayan, ama sözel mesajları anlayıp uygun yanıtlar verebilen Siri, Assistant, Cortana ve Alexa gibi sesli asistanların IQ’ları daha da düşük (Siri: 24, Google Assistant: 47) bulunmuştur (2); bu skorların zaman içinde yükselmesi olasıdır. GhatGPT 4’un IQ’su 147-155 arası iken, bunun yakın gelecekte 1.600’lü rakamlara, hatta 10.000’e çıkacağı ileri sürülse de insani olmayan, aykırı özelliklerinin daima sorun yaratacağı öngörülmektedir…

Olumsuz ve Yetersiz Yönler

- Yapay zekâlar bilinçli değildir: Kendini ve çevresini algılasa da hissedemez, bilinçli farkındalığı (mindfulness) yoktur.

- Düz mantıkla akıl yürütür; soyutlamaları, deyimleri, imaları, ironileri, hileleri ve kültürel kodları anlayamaz. ‘İnsan gibi’ düşünemez, hayal kuramaz; yaratıcı-yenilikçi-insani-etik çözümler üretemez. Uyum becerisi düşüktür...

- ‘Sokma akıllı’dır; belleğine ne yüklendiyse ve nasıl programlandıysa o kadardır. Yanlış bilgi yüklenmesi yanlış yaptırır; çöp yüklenirse çöp verir (Garbage in, garbage out).

- Duygusallığı; merhameti, şefkati, vicdanı yoktur. Sevmez, sevinmez, üzülmez, kaygılanmaz, ağlamaz, korkmaz; mahremiyet, sır, ahlâk, tevazu bilmez. ‘Buz gibi’dir; duygulara kör ve sağırdır (aleksitimi).

- Empati yapamaz; duygusal zekâsı (EQ), duygusal çevikliği (emotional agility) yoktur.

- YZ’lar zeki, mantıklı ve pragmatiktir, ama akıllı ve bilge değildir. Bilgiçlik taslar; ukalâ, kibirli ve malumatfuruştur. Aklıselimi, feraseti, sezgisi, ileri görüşü, edebi, erdemi (wisdom) yoktur.

Askeri Havacılıkta YZ’lar

Havacılığa YZ’lı teknolojilerin girmesiyle büyük bir dönüşüm yaşanmaktadır. Askeri havacılıkta sofistike savaş uçağı pilotlarının yaptığı görevlerin yapay zekâlı otonom bilgisayarlara yüklenmesi, insan unsuruna bağlı hataları, kazaları ve pilotların can kaybı olasılığını çok azaltacaktır. İnsanlı uçak kazalarında ‘insan faktörü’ (İF) oranı %80 iken, kokpitte pilotların yerine (veya yanına) YZ’ların girmesiyle İF sıfırlanması hayal değildir. Yakın gelecekte ABD’de çalışan 140 milyon beyin işçisinin pozisyonlarını YZ’lı bilgisayarlara kaptıracağı; bunlar arasında hukukçu, doktor ve pilotların (robo-lawyer, robo-doc, robo-pilot) da olacağı öngörülüyor.

5’inci Nesil Savaş Uçakları

Bugün çok sayıda otomasyon ve yapay zekâ sistemlerinin kompakt biçimde yerleştirildiği 5’inci nesil F-35’lerin ‘uçan süper bilgisayarlar’ olduğu söylenmektedir. Düşman uçaklarını uzaktan algılama ve önleme, uçaksavarları bulma, düşman hedeflerine füzeler gönderme, radar karıştırması yapma, en uygun rotayı belirleme gibi sofistike özellikler giderek geliştirilmekte ve bu teknoloji sayesinde belirgin hava üstünlüğü sağlanmaktadır. Bir F-35’in donanımı 300 bin parça iken, yazılımındaki bilgisayar kodu sayısı 8 milyondur. Uçak dışından destek veren 16 milyon eklendiğinde, toplam 24 milyon satır kod ile uçmaktadır...

Rusların Su-35 ve Su-57 Felon uçaklarının da benzer YZ sistemleriyle donatılmış olduğu; Çin’in J-16 uçağının YZ versiyonlu modelinin test uçuşları yaptığı, 5’inci nesil J-20’sinin de üretimde olduğu bilinmektedir (3). Avrupa cephesinde ise İngiltere, İtalya ve Japonya’nın 2035 yılına kadar YZ güdümlü savaş uçağı üretmek üzere anlaştıkları açıklanmıştır. Türkiye’nin üretim çalışmaları ve deneme uçuşları devam eden MMU Kaan da YZ ile donatılmış ilk 5’inci nesil Türk savaş uçağı olacaktır. Ayrıca yapay zekâlı silahlı insansız hava araçları (SİHA, TİHA) olarak Akıncı, TB-3; Muharip İnsansız Uçak Sistemleri olarak da Kızılelma, Anka-3, ülkemizin askeri havacılığında büyük ilerleme kaydetmiştir.

6’ncı Nesil İnsansız Uçaklar

Yapay zekâlarla yönetilen pilotsuz 6’ncı nesil uçaklarda fiziksel, psikolojik, bilişsel zafiyetler olmayacaktır. Pilot olmayınca fizyolojik inkapasitasyonlar (hipoksi, yüksek G kuvvetine bağlı bilinç kaybı-GLoc, vestibüler ve görsel illüzyon, dekompresyon, vs.) da olmayacaktır. Yaşam destek sistemlerinin (oksijen, basınçlama, atlama, vs.) çıkarılmasıyla uçaklar hafifleyecektir. Kokpitlerde koltuk ekipmanları, göstergeler, mekanik kumandalar, vs. çıkarılıp tüm işlevlerin YZ’lara bırakılmasıyla, uçuş görevleri insan elinden ve aklından daha süratli ve doğru biçimde yapılabilecek olması çok önemli bir devrim niteliğindedir...

YZ’li robot savaş uçakları, mükemmel yazılımları sayesinde keşif, gözetleme, tehdit algılama, hava-hava ve hava-yer atışları yapma gibi becerileriyle öne çıkmaktadır. ABD Hava Kuvvetlerine F-16’lar üreten Lockheed Martin’in ‘Skunk Works’ bölümü, 2023 yılında F-16’nın VISTA X-62A isimli test modülü ile 17 saatlik uçuşu YZ ile gerçekleştirmişti. 2024 yılında ise bir insanlı F-16 ile it dalaşı yapan Vista F-16 kadar başarılı değildi; ama süratle geliştirilip öne geçeceği tahmin edilmektedir. Zaten ABD Hava Kuvvetleri binden fazla YZ’li insansız savaş uçağından oluşan bir filonun 2028 yılına kadar faaliyete geçeceğini duyurmuş bulunmaktadır... Diğer taraftan Çin’de iki küçük sabit kanatlı uçağın it dalaşında YZ’li uçağın insanlı uçağı 90 saniye içinde yendiği açıklandı. ‘Acta Aeronautica et Astronautica Sinica’ dergisinde 27 Şubat 2023 günü yayınlanan makalede; ‘yapay zekâların ‘kral olacağı’ hava savaşlarının ufukta göründüğü’ yazıldı (4).

Gelecekteki Hava Savaşları Simulasyonunda YZ

2023 yılında Londra'da düzenlenen ‘Future Combat Air & Space Capabilities’ Zirvesinde, ABD Hava K. Yapay Zekâ Operasyonları Şefi Albay Tucker Hamilton, bir testte yapay zekânın "amacına ulaşmak için hiç beklenmedik stratejiler" kullandığını; hedefini vurmak üzere iken bunu engelleyen operatörü öldürmeye kalkıştığını açıklamıştı. Olayın simulatör operasyonunda geçmesi nedeniyle ölen olmaması iyiydi; ama potansiyel tehlikelerin ipuçları ortaya çıkmıştı (5).

Askeri Hava Savunma Sistemleri

Hava kalkanı benzeri sistemler yüzlerce mil ötelerden ateşlenen füze, roket, SİHA ve uçakları uydu ve radarlar aracılığıyla anında algılamakta; YZ kullanarak yön ve hızlarını tespit edip önleme yapmaktadır. Rusların yapay zekâlı Pantsir-S1 robotik Anti-İHA’ları otonom çalışmakla birlikte, hedefleri imhada son kararı yerdeki yetkililerin iznine bırakmaktadır. Bazı ülkelerin kullandıkları, Türkiye’nin de geliştirmekte olduğu ‘Çelik Kubbe’ projesi bunun son örneğidir.

Sivil Havacılıkta YZ’lar

Sivil havacılıkta uzun süredir kullanılmakta olan otomasyon sistemleri uçağın emniyetle kalkış, iniş ve düz uçuşunu yaptırmaktadır. YZ’lar beklenmeyen kritik durumlarda ışıklı ve sesli mesajlarla pilotları uyarmakta; basınç azalması, hidrolik arızası, yangın, çarpışma (TCAS), vb. durumlarda kumandalara müdahale edebilmektedir.

ABD’de uzaktan kumandalı sistemler geliştiren ‘Reliable Robotics’ şirketi, 2023 yılında test çalışmaları için FAA’den onay aldı. Otopilot sistemiyle donatılan Cessna Caravan tipi bir insansız uçak, Kaliforniya’daki Hollister Havaalanında 12 dakikalık uçuş sürecinde taksi yaptı, havalandı ve güvenli bir şekilde indi... Yangın söndürme, trafik denetleme, zirai ilaçlama, kargo, hava taksi, vs. hizmetler insansız YZ’li hava araçlarıyla yapılır hale gelmiştir.

Uçak Kokpitlerinde Robo-pilotlar: 2023 yılında Güney Kore ‘İleri Bilim ve Teknoloji Enstitüsü’ (KAIST), kokpitte özel bir değişiklik yapılmadan bir uçağı uçurabilecek humanoid robo-pilot (PiBot) geliştirildiğini açıklamıştı. Farklı uçak konfigürasyonları yüklendiğinde PiBot’un, hangi tip seçilirse o uçağı uçurulabildiği, ilgili kılavuzları, referans materyalleri ve Jeppesen çizelgelerinin tümünü belleğinde saklayabildiği bildirildi (6).

2035 yılına doğru uçaklarda sol koltukta kaptan otururken, sağda yapay zekâlı bir sistemin yer alacağı öngörülmektedir. Bunların prototipleri Cessna, Boeing-737 gibi uçaklarda test edilmektedir. Bellek kapasitesi, fiziksel hesaplama, farkındalık, öngörü, çoklu görev, bilgileri mukayeseli değerlendirme gibi üstün performanslarıyla insandan daha zeki olabilen YZ’lar gene de insandan daha ‘akıllı’ olabilmiş değildir. Yapay zekâlı sistemlerin bazen umulmadık hatalar yapıp tehlikeli olabilecekleri ihtimali nedeniyle, uçak içinde her an müdahale edecek ve kritik durumlarda son kararı verecek bir insanın bulunması şarttır.

İki Başlılık: İronik olan şudur ki; pilotların kokpitteki rutin işlerini rahatlatsın, işyükünü azaltsın ve kumandaları standardize etsin diye konulmuş olan otomasyon sistemleri, bazen yetki ve öncelik karmaşası sonucu iki başlılık (coupling) nedeniyle işleri fazlaca karıştırabiliyor. Otopilot (havacılık jargonunda ‘George’) devrede iken, hangi kontrollerin kendisinde olduğu konusunda ikileme düşebilen pilotlar, sistemin o durumda ne yapacağını bilemiyor, bazen de otopilot, pilotun kumandasına itaat etmeyebiliyor. Bazı pilotların, kendilerine yardım edeceklerini sandıkları otomasyonun çok karmaşık olduğundan ve (umulanın tersine) iş yüklerini çok arttırdığından şikâyet etmekte olmaları, önemli bir soruna dikkat çekiyor. Başka bir zorluk da, bu sistemlere alışan pilotların arıza veya başka nedenle manuel sisteme geçtiklerinde yavaş ve hatalı kumanda veriyor olmalarıdır (7). Yani otomasyon sistemleri pilotu tembelliğe alıştırabilir; bir butona basarak devreye aldığı sistemin kendisinden daha doğru karar vereceğine güvenerek rahatlık içinde (complacency) uçuşu izleme kolaycılığına düşürüyor olabilir…

YZ’ların CRM becerileri: Uçuş ekibi kaynakları yönetimi bağlamında düz bakışla YZ’lardan daha iyisi olamaz. Farkındalıkları çok yüksektir, her şeyi hemen algılayabilir, yüzlerce parametreyi değerlendirip uygun karar ve doğru eylemi belirleyebilir. İş bölümünü ve takım çalışmasını plânlayabilir. Belleğindeki acil durum senaryolarına göre önlemleri eksiksiz uygulayabilir…

Ancak teknik dışı beceriler (Notechs) YZ’ların en zayıf yanıdır. İnsanlarla birlikte görev yapılan kritik işlerde takım çalışmasını yöneten bir YZ, insanların psikolojisini, ilişki sorunlarını, ekip dinamiklerini, motivasyonlarını bilemez, empati kuramaz. Yorgunluk, uyku, yeme-içme gibi ihtiyaçlarını, heyecan, korku ve hırslarını anlayamaz. Bu nedenlerle YZ’lar rutin işlerde başarılı olabilir, ama ekip yönetimi, liderlik ve yaratıcı çözümler, onların yetersiz kaldıkları alanlardır.

Yapay Zekâların Karar Verici Olarak Kullanımı

Pilotun uçuşta dikkatini dağıtıcı unsurlar, fizyolojik zorlanmalar ve psikolojik kaygılar altında iken doğru ve seri biçimde karar verebilmesinde zorluklar olduğu bilinir. Hattâ insanın hata yapmaya yatkın ve pek de güvenilemez olduğuna dair yaygın kanaatler vardır. Kaza faktör analizlerinde algı / yargı / karar hatası unsurunun sıklıkla ortaya çıkması yüzünden, karar verme sorumluluğunu gelişmiş bilgisayarlara devretme düşüncesinin tarihi yeni değildir.

Arıza yapmadığı ve şarj edildiği sürece YZ’lar yorulmaz, acıkmaz, uykusu gelmez, tuvalet ihtiyacı duymaz, başı ağrımaz, hastalanmaz. Bilişsel işlevlerini kesintisiz ve tam doğrulukta sürdürür; daima uyanık kalır, dikkati dağılmaz, algoritmaları ve acil durum önlemlerini hiç unutmaz, sorulara doğru yanıtlar verir... Korku ve panik gibi duygusal tepkileri olmaz; soğukkanlılığını sonuna kadar koruyabilir; her durumda dengeli ve rasyonel davranır. Oksijensizlikten, düşük ve yüksek G kuvvetlerinden, basınç ve ısı değişimlerinden etkilenmez. Yani tıbbi, bilişsel, psikolojik ve fizyolojik inkapasitasyonlara girmez…

Bütün bu avantaj ve üstünlüklerine karşın, kritik müdahale ve doğru karar süreçlerinde halâ sağlıklı, dengeli ve profesyonel insanların kokpitte YZ’lardan daha iyi olabilecekleri durumlar vardır. Bunun örnekleri fütüristik uzay filmlerinde görülür. Gelecek öngörüleri yüksek bilim kurgu yazarlarının senaryolarında, zorlu sorunlar karşısında YZ’ların yetersiz kaldığı veya felâkete götürdüğü anlar vardır. Bu noktada insani dokunuşların durumu kurtardığı sahneler, senaristlerin insanı kayırma güdüleriyle açıklanamaz…