Diğer yandan uçaktaki hayvanlar bazı yolculara göre korku, hastalık, alerji, kötü koku ve gürültü kaynağıdır; bu nedenlerle uçağa alınmalarına karşı çıkanlar olur. Havayolu şirketleri konuya öncelikle uçuş emniyeti perspektifinden bakarak, riskli buldukları bazı hayvanları uçağa almama yetkilerini kullanabilir. Sürekli havlayan ve birilerine saldırma olasılığı içindeki bir köpeğin uçakta kargaşa yaratabileceği kaygısı haksız değildir. Şirketler ticari açıdan ise hayvanıyla birlikte seyahat etmek isteyen yolcuları kaybetmek istemez. Ama bundan rahatsızlık duyan başka yolcuların memnuniyetsizliğini de dikkate almak zorundadırlar; bu nedenle bazı sınırlamalar getirilmiştir.

Uçakların özel kargo bölmelerinde uçurulan hayvanların sağlık ve güvenlikleri şirketlerin garantisinde olmasına karşın, her yıl yüzlerce hayvanın havasızlık, soğuk ve yaralanma nedeniyle öldüklerine veya kaybolduklarına dair şikâyetler olur. Diğer taraftan bazı yolcuların ticari amaçlarla kabin bagajları içinde gizlice uçağa aldıkları timsah, yılan, hamster, akrep, örümcek gibi hayvanlar tehlike ve panik yaratabilir, kazalara neden olabilirler. Uçakların ‘davetsiz misafiri’ olan bazı böcek ve sineklerin insanlara hastalık bulaştırıp ölümlerine neden olduklarına dair bilgiler de vardır. THY yolcu uçakları 2021 yılında 60 bin evcil hayvanı kabinde seyahat ettirdi.

Turkish Cargo ise yıldan yıla değişen cins ve sayılarda milyonlarca hayvanları (papağan, civciv, akvaryum canlısı, arslan, penguen, vs.) taşımaktadır.

Duygusal destek hayvanları

Görme özürlü, yaşlı ve yalnız insanlar başta olmak üzere, kendilerine fiziksel ve duygusal destek veren hayvanlarıyla birlikte uçağa binmek isteyen yolcular az değildir. Fiziksel bir saldırıdan korkan, sadık ve güvenilir yoldaş gereksinimi olan, işitme azlığı veya nöbet geçirme olasılığı bulunan kişiler ‘Emotional Support Animal-ESAN, Companion Animals’ olarak anılan bu hayvanlarla birlikte uçağa kabul edilebilir.

Bir evcil hayvanın duygusal desteğine ihtiyacı olduğunu belgeleyen bir doktor (bazen psikiyatrist) raporu ibraz edilmesi gereklidir. İzin genellikle kedi ve evcil köpek gibi ve 1 tane hayvan için verilir; sürüngenler, yırtıcı kuşlar, saldırgan iri hayvanlar kapsam dışıdır. Yolcuya ve hayvana acil çıkış kapısı önündeki koltuklar verilmez; uzun uçuşlarda hayvanın etrafı pislememesi için de önlem alınır.

Kurallar

a-Bir evcil hayvanın duygusal desteğine ihtiyacı olduğunu belgeleyen bir doktor (bazen psikiyatrist) raporu ibraz edilmesi gereklidir. İzin genellikle kedi ve evcil köpek gibi tek hayvan için verilir; sürüngenler, yırtıcı kuşlar, saldırgan iri hayvanlar kapsam dışıdır.

b-Yolcuya ve hayvana acil çıkış kapısı önündeki koltuklar verilmez; uzun uçuşlarda hayvanın etrafı pislememesi için önlem alınır.

c-Uçak kabinine yolcuyla birlikte kabul edilecek hayvanlar için kimlik belgesi, aşı kartı ve uçabilir raporu gerekir.

d-Genelde, özel kafeslerinde olmak koşuluyla kuş, kedi ve köpekler (8 kiloya kadar ağırlıkta iseler) kabine alınmakta, daha fazla ağırlık ve hacimdekiler kargoda taşınmaktadır.

e-Şirketler kendi özel kuralları çerçevesinde hayvanların cinsine, sayısına, yaşına, gebe veya hasta oluşlarına göre sınırlamalar koyabilir. (Örn. 8 kilodan ağır Pony cinsi at, zürafa, domuz gibi hayvanlarınların kabinde yolculuğuna izin verildiği olmaktadır).

f-Ciddi zorunluluk yoksa huzursuzlaşan hayvanlara sedatif ilaç uygulanmamalıdır. Nedeni, olası kaza ve yangın hallerinde, sedasyon halindeki hayvanların kendilerini kurtarma çabalarını zayıflatmamaktır.

g-Yaygın olmayan bir kural da, aynı kabinde birbiriyle geçinemeyen hayvanların (kedi ve köpek, kedi ve kuş) bulundurulmaması; böylece birbirlerine saldıran hayvanların arbede çıkmasının önlenmesidir.

h-Saldırganlık potansiyeli fazla ve zaptedilmesi güç olan hayvanlar ile kemirgen grubu da kabine alınmaz.

i-Kabinde veya kargoda cenaze taşınıyorsa, bunun kokusunun köpekleri huzursuz ettiğine dair bilgiler vardır ve bu nedenle köpeklerin aynı ortamda tutulmamaları önerilmektedir.

j-Genelde havayolu şirketleri sayısı 3-5 kadar kuşun, sahibinin kontrolü altında kabine alınmasına izin vermektedir. Çok sayıda kuşun uçağa kabulüyle ilgili kısıtlamaların para gücüyle aşılabildiğinin örneğini 2017 yılında bir Suudi Prens göstermiştir. Her biri 8 bin $ değerindeki 80 tane şahin için 80 bilet alan prens, bu değerli kuşlarını Qatar Havayolları Airbus uçağının kargosu yerine kabininde seyahat ettirdi (2). Cidde’ye yolculuk sürecinde insanlardan daha sessiz-sakin kalan yırtıcı kuşlar ‘kurallara uyan-itaatli yolcu’ örneği verdi.

k-Uçakta hastalanan (yaralanma, korku-panik, uçak tutması, dekompresyon, hipoksi, vs) hayvanların kendi haline bırakılması düşünülemez. Sahipleri tarafından psikoterapi niteliğindeki sakinleştirici davranışlar işlevsel olabilir. Uçak yolcusu veteriner veya hekimlerin de tıbbi müdahaleleri ve gerekiyorsa bazı ilaçlar vermeleri gerekebilir.

8 Temmuz 2018 günü JetBlue Hava Yolları’nın Florida-Massachusetts seferinde, Darcy adlı 3 yaşındaki Fransız bulldog’un dili maviye-mora dönmeye başladı ve nefes almakta zorlandı. Sahibi Michele Burt, huzursuzlaşan köpeği için yardım istedi; kabin memurları hipoksi yaşayan köpeğe hemen oksijen solutarak rahatlattı…

Uçakta Hayvan Olayları

Timsah paniği kazası: 25 Ağustos 2010 günü Kongo’nun başkenti Kinshasa’dan kalkan küçük bir iç hat yolcu uçağı düştü. Çek yapımı L-410 tipi turbojet uçakta bir sorun yoktu; İngiliz pilot da meteorolojik koşullar da iyiydi. Yani her şey yolunda ve normal iken, 18 yolcusu olan uçak Bandundu Havaalanına inişe geçtiği sırada (bir yolcunun kaçak olarak uçağa spor çantası içinde soktuğu) bir timsah yavrusunun, çantayı kemirerek kendini dışarı atması, paniğe kapılan kabin görevlisi ile bütün yolcuların kokpite doğru koşuşturmaları yüzünden ağırlık dengesi bozulan uçak bir evin üzerine düştü. Pilotlarla birlikte 20 kişi öldü, 1 kişi ve timsah kurtuldu; çevredeki insanlar timsahı öldürdü (3).

Keçiler: 26 Ekim 2015 günü Singapur Havayollarının Boeing 747-400 kargo uçağı 2 bin 186 keçiyi Avustralya’dan Malezya’ya taşımakta idi. Keçilerin çıkardıkları gaz yüzünden duman detektörleri alarm verince uçak Bali’ye zorunlu iniş yaptı.

Atlar: 31 Temmuz 1987 günü Mexico City’den havalanan Belize Air’e ait Boeing 377 tipi pervaneli kargo uçağı, kalkışından 5 dakika sonra bir otoyola düştü. Uçakta ekip ve yolcu olarak 12 kişi ve Miami’ye yarış için götürülmekte olan 18 at vardı. Hepsi öldü.

Yılan olayları: 2006 yapımı ‘Katil Yılanlar’ (Snakes on a Plane) filminde, bir cinayet şahidinin öldürülmesi için kargodan salınan yüzlerce yılanın yarattığı dehşet anlatılır.

2012 yılında Kahire-Kuveyt seferi yapan Mısır Hava Yolları uçağında bir yolcu kobra yılanı tarafından sokuldu ve uçak divert etti; yolcu hastanede öldü. 2017 yılı Mart ayında Alaska’da bir uçağa kaçak sokulan yılanın kabin içinde görülmesi panik yarattı. 2022 yılında Malezya Kuala Lumpur’dan Tawau’ya uçan Air Asia’ya ait Airbus A320 tipi uçakta kabin başüstü dolabı içinde bir yılan görüldü. Pilot divert etti.

Fare: Ottowa’dan Londra’ya sefer yapması beklenen Air Canada’ya ait Boeing 767 tipi uçak, kalkış için takside beklerken yolcular uçakta bir fare gördü. Fareyi yakalamak üzere kabin ekibi ve kaptan pilot dahil herkes seferber oldu; bulunamayınca kaptan uçuşu iptal etti. Sonradan hangara alınan uçaktaki fare yakalandı.

Arı kazası: 1996 yılında Karayipler’de tatil yapan 176 Alman ve Polonyalı turist dönüş seferi için Birgen Air’in Boeing 757-225 tipi uçağına bindi. Uçak, Dominik Cumhuriyetinin Puerto Plata kentinden havalanışından 5 dakika sonra düştü. Mürettebtla birlikte 189 kişi öldü. Kazanın incelemesinde, havaalanında 25 gündür bekleyen uçağın, bir kılıfla kapatılması gereken pitot tüplerinin kapatılmadığı, soldaki tüpün içine eşek arılarının yuva yaptığı anlaşıldı. Hava akımına göre uçağın hız göstergelerine veri akışı sağlayan bu tüplerden soldakinin yanlış hız göstermesi nedeniyle otopilot gaz ve hız kesmiş; uçak stall olarak irtifa kaybetmiş ve Atlas Okyanusuna çakılmıştı (4).

Kazasız arı olayı: Em.Hv.Plt.Tuğg. Yılmaz Üçer’in bizzat yaşadığı olay Çiğli 2. Ana Jet Üs’de geçmişti. Bir pilot adayı ile T-33 uçağındaki eğitim uçuşunda, arkadaki öğrencinin uçağın kumandasına hakim olamadığını fark eder. Nedeninin sorduğunda aday, kokpitteki bir arı ile uğraştığını, kendisinde arı sokmasına karşı alerji olduğunu söyler. Acil iniş yapılır. Yerdeki kontrolde uçağın 8 gündür uçmadığı, bu süreçte arka bölmede bir eşek arısı kovanı olduğu belirlenir. Eğer pilot adayı bu uçuşu solo yapmış ve arı tarafından sokulmuş olsaydı elim bir kaza olabilirdi (5).

Tahtakuruları, sivrisinekler: 2017 yılında Kanada’dan kalkan British Airways uçağında bir yolcuyu tahtakuruları ısırdı ve vücudunda kaşıntılar oluştu. 2015 yılında da Nijerya’nın Lagos kentine görev uçuşu için giden THY kabin amiri S.D. İstanbul’a dönüşünde yüksek ateş şikâyetiyle hastaneye başvurdu. Önce grip, sonra sıtma tanısıyla tedaviye alındıysa da kurtarılamadı (6).

Örümcek olayı: 16 Şubat 2019 günü Endonezya’da Jakarta’ya giden Lion Air’e ait bir uçakta başüstü bagajda akrep gördüğünü söyleyen bir yolcu panik yarattı. Boeing 737 tipi uçak acil iniş yapmak zorunda kaldı. Yapılan kontrolde akrep sanılan hayvanın büyük bir örümcek olduğu ortaya çıktı.

Akrep sokması: Brezilya havayolu şirketi GOL’ün 2021 yılı Ocak ayında Sao Paulo-Fortaleza uçuşunda, başüstü dolaplardan düşen bir akrep, yolculardan birinin el parmağını soktu. İnişte yapılan kontrolde tehlike olmadığı görüldü.

Kedi saldırısı: 24 Şubat 2021 günü Sudan’ın başkenti Hartum’dan Doha’ya gitmesi plânlanan Sudanese Tarco Havayollarına uçuşunda tespit edilen bir kedi ekibe saldırdığı için pilot Hartum’a geri döndü. Kedinin uçağın teknik bakım ve temizlik için hangarda olduğu sırada uçağa sızdığı ve kokpitte uyuduğu öğrenildi (7).

Yarasa paniği: 2021 yılı Mayıs ayında Delhi Uluslararası Havalimanı’ndan New York’a havalanan Air India uçağında bir davetsiz bir misafir olduğu fark edildi. Bazı yolcuları panikleten ve sonra Business Class bölümünde ölü bulunan yarasa nedeniyle uçak geri döndü.

Ağustos böcekleri: 2021 yılı Haziran ayında ABD Başkanı Joe Biden’in Avrupa turunu izleyen gazetecilerin bulunduğu uçak ağustos böceği istilasına uğradı. Motor dahil her yere giren böcekler yüzünden uçuş saatlerce gecikti.  

Piste çıkan hayvanlar: Havaalanlarında oldukça sık karşılaşılan bir tehlike de pistlere giren köpek, tilki, tavşan, fil, kanguru, devekuşu, geyik, buffalo gibi hayvanlardır. Nemli bölgelerde pistlerdeki salyangozları yemek için konan kuşlar da uçaklar için ciddi tehlikedir. Hayvanları uzaklaştırmak için özel ekipler kurulup çitler yapılsa, korkutup kaçırmak amacıyla patlangaçlarla gürültü çıkarılsa da tam bir çözüm elde edilememektedir.

Yakınında bir gölet olan Orlando Havaalanı pistine zaman zaman timsahlar çıkmaktadır. 2017 yılında bir uçak timsaha çarpmış, neyse ki yolcularda yaralanma ve uçakta hasar olmamıştı. 2019 yılı Ağustos ayında ise Kenya’da küçük bir yolcu uçağının inişinde uçak 2 antilopa çarpmış; antiloplar ölmüş, yolcu ve mürettebattan yaralanan olmamıştı. 2020 yılında Pakistan İslamabad Havaalanına inen Etihad uçağı pistteki bir yaban domuzuna; Alaska’nın Yakutat Havalimanında ise bir uçak ayıya çarpmıştı. Japonya’da Tokyo-Narita Havaalanı pistlerine sık sık giren ve tehlike yaratan yüzlerce kaplumbağalar için 2022 yılında özel havuzlu kapanlar yapıldı...

Hayvan Psikolojisi ve Tedavi Yaklaşımı

Hayvanların soyut düşünemedikleri ve ‘büyümeyen çocuklar’ gibi olduğu doğrudur; ama onları duygusuz ve akılsız varlıklar sanmak çok yanıltıcı olur ve beklenilmeyen sonuçlar doğurabilir. Hayvanların çoğu dostça veya düşmanca yaklaşımları sezebilirler; durum muhakemesi, taktik plân, problem çözme, zamanlama, alan savunması, liderlik gibi becerilerin bazıları az, bazıları çok olmak üzere izlenir.

Hayvan psikolojisiyle ilgilenen veterinerler; korku, kaçma, öfke, sevinç, gülme, ağlama, sadakat, kur yapma, yavrularını besleme, koruma gibi emosyonel tepkiler gösterdiğini; bilişsel ve psikiyatrik bozukluklar (depresyon, ayrılma anksiyetesi, korku, iritabilite, agresyon, vs) yaşadığını bilirler... Evde, kafeslerde veya hayvanat bahçesi gibi kapalı alanlarda tutulan hayvanların yaşadıkları huzursuzluğun benzerleri uçak kabinlerinde de görülebilir. Uçağın kabin veya kargosundaki sıkışık, gürültülü, ısı ve basınç değişimlerinin olduğu ortam hayvanlarda tedirginlik ve huzursuzluk yaratabilir. Yatıştırma veya tedavi amacıyla kullanılan psikotrop ilaçlar insanlara verilenlerle aynıdır; sadece doz ayarı gerekir (8).

Kaynaklar:

1. http://www.wired.com/

2. Eighty birds of prey take flight - on jet to Jeddah. BBC News (31 Jan, 2017). https://www.bbc.com/

3. https://en.wikipedia.org/wiki/2010_Filair_Let_L-410_crash; https://www.haberturk.com/

4. Gök K. Uçak Kazaları. Altın Bilek Yay. İstanbul 2015. s. 177-87.

5. http://www.havaciyiz.com/

6. Hürriyet Gazetesi (24.6.2015). https://www.hurriyet.com.tr/

7. Cat Attacks Pilot in Cockpit Forcing Sudanese Flight to Make Emergency Landing.News 18 (1 Mar, 2021). https://www.news18.com/

8. https://www.ted.com/