Planörcülükte amatör çabaların dışında ülkemizde Türk Hava Kurumu neredeyse tek başına bir zamanlar üretim ve halen günümüzde eğitim ile uçuşlarını yürütmektedir. Bu faaliyetleri ücretsiz olarak isteyenlere belli koşullarla hâlâ sunulmaktadır.

1925 yılında Ankara’nın Akköprü yöresinde Türk Tayyare Cemiyeti (günümüzün Türk Hava Kurumu Y.N.) planör ve motorlu uçaklarının bakım, onarım ve revizyonları için bir marangoz atölyesi kurmuştu. Daha sonraları bu atölye tamamen planör imalathanesi olmuştu. 1938 yılında 70 çalışanı ile yıllık 150 planör üretim kapasitesine ulaşmıştı… İkinci Dünya savaşının başlamasıyla bazı Polonyalı uçak mühendis ve teknisyenleri Türkiye’ye sığınmışlardı. Ayrıca 1941 yılında Etimesgut Uçak Fabrikası, Türk Hava Kurumunun yönetiminde faaliyete geçmişti. 36 kadar Polonyalı mühendis ve teknisyenler burada görev yapmışlardı.

Türkiye, 1930’lu yıllarda çeşitli kaynaklardan planör edinmişti: 29 Ekim 1933 (Cumhuriyetin 10. Yılı. Y.N.) kutlamalarına Sovyetler Birliği’nden (SSCB) bir heyet katılmıştı. Heyet yanlarında beş adet planör getirmişti. Rus planörlerinin sağlamlıkları, kolay bakımları sayesinde tercih edilmiş ve bunların ülkede üretilmesine karar verilmişti. Hediye edilen planörlerin plan, ölçü ve kalıpları alınarak mühendislik tekniğiyle kopyaları üretilmişti. İlerleyen yıllarda Etimesgut Uçak Fabrikası ve Akköprü imalathanesinde kurumun ihtiyacı olan üretim, tamir ve bakım için teknoloji ve insan gücü kapasitesine ulaşılmıştı. Planörlerin üretiminde genellikle Karabük çamı kullanılıyordu. Örneğin 1938 yılı sonunda Akköprü atölyesinde 150 planör üretilmişti. Ayrıca 1935 yılında Kayseri Tayyare Fabrikasında 11 adet KTF US-4, 11 adet KTF PS-2 ve 5 adet KTF G-9 olmak (KTF kısaltması Kayseri Tayyare Fabrikasını belirtmektedir. Y.N.) üzere toplam 27 adet planör, Türkkuşu için üretilmişti…

THK-1: Tamamiyle ülkemizde tasarlanarak projelendirilmiş 12 teçhizatlı piyade askerini taşıyabilecek taşıt (nakliye) planörüdür. Fabrikada projelendirilmiş ve bir tane prototip üretilmişti. Alttan tek kanatlı yapısı vardı. Ancak Türk Hava Kuvvetlerinde bu planörü çekerek havalandırıp uçuracak güçte bir uçak olmadığı için yetkililer bu projeden vazgeçmişti.

THK-1 Planörü

Tek modelin maliyeti 280.000TL* idi. 10 Kasım 1944 günü Türk Hava Kurumu Başkanı ve Erzurum milletvekili Şükrü Koçak basın demecinde kurumun tesislerinde bir tane nakliye planörü planlayıp, büyük bölümünün Türkiye’deki malzemelerle üretildiğini belirtmişti…

THK-3: Tek kişilik, açık kokpitli ve kızaklı olup, akrobasi planörüdür. Alman D.F.S. Habitch (Deutsche Forschungs- Anstaltfür Segelflug= Alman Planör Uçuşları Araştırma Enstitüsü) lisansıyla Etimesgut Uçak Fabrikasında altı adet üretilmişti. Planörlere 124.000TL* harcanmıştı. Test uçuşlarının çoğunu Ali Yıldız gerçekleştirmişti.

THK-4: S.S.C.B’nin US-4 modelinden esinlenerek lisansız olarak (Bazı kaynaklarda lisanslı olduğu belirtilmektedir. Y.N.) Kayseri Tayyare Fabrikasında 1935 yılında 11 adet üretilmişti. Daha sonra Etimesgut Uçak Fabrikasında 40 adet daha üretime devam edilmişti. Sabit iniş takımlı veya kızaklı olarak kullanılabiliyordu. En önemli özelliği gövdesiz olup, kokpitin arkasından uzanan bir kirişe kuyruk monte edilmişti. Tek kişilik başlangıç eğitim planörü olup açık kokpitli, üstten kanatlıydı. THK-4 sadece düz ve dönüşlü/yatışlı uçuş yaparken, temel uçuş kurallarını öğrencilere öğretmede kullanılıyordu. Test uçuşlarının büyük bir bölümünü Ali Yıldız gerçekleştirmişti. Türk Hava Kurumu projeleri Makine Kimya Endüstrisine devredilirken MKEK-6 adını almıştı.

THK-6: Ahşap bir planör projesiydi. Modelin tüm plan proje ve hesaplamaları Türkiye’de yapılmıştı. Ancak üretimi tamamlanamadan proje iptal edilmişti. Bu yüzden herhangi bir örneği bulunmamaktadır. İptal nedeni bilinmemektedir.

THK-7: Tek kişilik ileri (tekâmül) eğitim planörüdür. Piyano telleriyle gergili olup kızaklıydı. Tıpkı THK-4 modelindeki gibi gövdesiz olup, kokpitin devamında uzanan bir kirişe kuyruk monte edilmişti. S.S.C.B’nin PS-2 modelinden esinlenilmiş ve Kayseri Tayyare Fabrikasında lisansız olarak (Bazı kaynaklarda lisanslı olduğu belirtilmektedir. Y.N.) 1935 yılında 11 adet üretilmişti.

THK-7 planörü

Ardından 1946 yılında Etimesgut Uçak Fabrikasında 40 adet daha üretilmişti. Bir tanesinin maliyeti 12.000TL* idi. Test uçuşlarının çoğunu Ali Yıldız gerçekleştirmişti.

THK-8: Ahşaptan eğitim planörü projesiydi. Mühendislik çalışmaları Polonyalı uzmanların gözetiminde gelişmişti. Bu proje daha sonra iptal edilerek üretimden vazgeçilmişti. Bu yüzden herhangi bir örneği yoktur. Makine Kimya Endüstrisi kurumuna devredilmeyen (!?) projeler arasındadır. İptal nedeni bilinmemektedir.

THK-9: İki kişilik yüksek performanslı akrobasi ve eğitim planörüdür. Gövde yerine bir kirişle kuyruk tutturulmuştu. Kızaklı olup üstten kanatlıydı. 1935 yılında S.S.C.B’nin Sheremetev Sch-5/G-9 modellerinden esinlenerek ve lisanssız olarak Nuri Demirağ ve Kayseri Tayyare Fabrikasında toplam altı adet üretilmişti. Ayrıca 23 adedi bazıları hediye olmak üzere Sch-5 olarak satın alınmıştı. Daha sonra Etimesgut Uçak Fabrikasında 15 adet üretilmişti. (Bazı kaynaklarda toplam üretim sayısı 40 ve lisanslı olarak üretildiği geçmektedir. Y.N.) Proje Makine Kimya Endüstrisi Kurumuna devredildikten sonra MKEK-7 olarak adlandırılmıştı.

THK-13: 1948 yılında ahşap ve kumaştan Etimesgut Uçak Fabrikasında yapılmış, tek kişilik deneysel-araştırma planörüydü. Bir tane prototip tam olarak üretilmişti. Modelin tüm plan proje ve hesaplamalarının tamamı Türkiye’de yapılmıştı. Kuyruksuz olan planör “uçan kanat-tek kanat” formundaydı. Kanat açıklığı 20m, toplam kanat alanı 84.5m², uzunluğu 5.04m, yüksekliği 1.94m, ortalama hızı 106km/h ve yüklü ağırlığı 460kg idi. Bu formdaki dizayn dünyada THK yetkililerine göre dünyada ilk kez projelendirilmişti! O yıllarda Türkiye’de rüzgâr tüneli olmadığından ve yurtdışında gerekli ölçümlerin yapılması çok pahalı olduğu için performans testlerinde farklı bir yöntem uygulanmıştı: 1/10 ölçekli modeli hazırlanıp THK-5 uçağına yerleştirilmişti. THK-5 uçağının gövde üstüne eklenen platforma monte edilen model, havalandırılarak değerleri uçarak havada ölçülmüştü. Elde edilen verilere göre THK-13 tamamlanmıştı. Bu test yöntemi dünya havacılığında bir ilkti…

1948 yılında ilk test uçuşunu pilot Kadri Kavukçu gerçekleştirmişti. İlk uçuşunda römorktan ayrılınca hemen yere inip hafif hasarlanmıştı. Tamir edildikten sonra Kanat prototipi Ağustos 1948’deki ikinci test uçuşunu pilot Cemal Uygun’la yapmıştı. Kalkıştan sonra hemen sağa yatış yapınca pilot, römork telini derhal çözmesine rağmen planörün sağ kanat üstüne yere vurmasını engelleyememişti. Kaza araştırmasında parçaları sıkmakta kullanılan bir mengenenin kanadın içinde unutulduğu ve kalkışta sarsıntıyla harekete geçerek planörün yatışına neden olduğu bulunmuştu. Ancak projenin başkanı mühendis Yavuz Kansu’ya göre olay tamamen pilotaj hatasından kaynaklanmıştı. Sağ kanat tamir edildikten sonra test uçuşlarına devam edilmişti. Yine test uçuşunda yere çarparak model ağır hasarlanırken pilotu da yaralanmıştı…

TC-THK tescil işaretini taşıyan planörün kapalı kokpitinde pilotun paraşütle oturacağı şekilde planlanmıştı. Ayrıca kokpitin altında bir adet amortisörlü, iki adet dikey kuyruklarının altında amortisörsüz birer tane olmak üzer üç tane iniş takımı vardı.

İkinci bir THK-13 yapımı bir süre devam etmişti. İkinci “Kanat” 15.000 saat işçilik harcanarak bitmesine yakın 1949 yılında projenin iptal edilmesiyle bir köşede unutulmuştu. Projenin maliyeti 44.000TL* olup, THK’nın diğer projelerine öncelik verilerek iptal edilmişti. İptal kararında kaza sonrası basında çıkan olumsuz yazıların da etkisi vardı.

THK-13 planörü

1949’da 19. Paris Uluslararası Havacılık Sergisine katılan model çok büyük ilgi görmüştü. THK-13 Tek kanat planörü, Almanların Horten serisi uçaklara öncülük eden Reiher Horten Ho-229 tipi planörlerin yapılıp uçurulduğu zamanın ardına rastlaması ilginçtir. Çünkü Almanlar, projedeki planör modelini geliştirip daha sonra II. Dünya Savaşı içinde jet motoru takılarak test uçuşları yapmışlardı…

THK-14: Üstten kanatlı çift kişilik ahşap bir eğitim planörü olarak planlanmıştı. Üretimde fırınlanmış ladin ve kontrplak kullanılmıştı. Kalkış ağırlığı 420kg olup iniş ve kalkışlar için gövde altında kızaklı bir tekerleği vardı. Kanat açıklığı 16m ve uzunluğu 7.9m idi. Kokpitte uçucular tandem (arka-arkaya) değil yan yana oturmaları en önemli özelliği idi. THK-14 projesinde bir adet prototip üretildikten sonra iptal edilmişti. Planörün test uçuşundan önce kanadın benzeri yapılıp ilk kez ciddi bir mukavemet testinden geçirilmişti. Bazı kaynaklara göre hiç üretim yapılmayıp, proje safhasında iptalin gerçekleştiğine dair bilgi de bulunmaktadır.

                                                               *****

1948 yılında Türk Hava Kurumuna ait Uçak fabrikasının faaliyetleri hakkında Başbakanlık Umumî Murakabe (Denetleme) Heyeti uzmanları bir rapor hazırlamıştı 1949 yılında yayımlanan rapora göre sonuçların fabrikanın kuruluş amaçlarına uygun olmadığı, tesislerin zarar etmekte olduğu belirtilmişti…

(*) Kıyaslamak için 1930 yılında 1TL ile 883kg ekmek, 142kg et, 10bin yumurta ve 400kg süt satın alınabiliyordu. Örneğin 1969 yılının 1TL’si günümüzde 2.739.303 TL değerindedir.

Faydalanılan Kaynaklar:

*Türk Havacılık Kronolojisi (Stuart Kline-Dönence, 2002)

*Turkish Military Aircraft Since 1912 (Ole Nikolajsen-Dutch Aviation Society/Scramble, 2005)

*Türk Uçak Üretimi (Tuncay Deniz-Kendi Yayını, 2004)

*İstikbal Göklerin Gökler Bizimdir Cilt-II (Hazırlayan Oktay Verel-T. Hava Kurumu Yayını, 1985)

*Mustafa Kemal’in Uçakları (İsmail Yavuz-İş Bankası Kültür Yayınları, 2013)

*Gökteki Venüs (M. Bahattin Adıgüzel-Sonçağ Kültür Yayınları, 2019)

*Hava Ulaşımında Motorsuz Uçuş: Planörcülük (Muhittin Özdirim-THK Basımevi, 1989)

*Türkiye’de Havacılık ve Uçak Yapımı (Zafer Orbay-Türk Bilim Tarihi Yayınları, 2009)

*Atatürk’ün Tayyarelerinin Tarihçesi Belgeler (Mehmet Arif Demirer-Sonçağ Yayınları, 2017)

*Havacılık Tarihinde Türkler Cilt: II-III (Türk Hava Kuvvetleri Komutanlığı, 2006)

*Türk Hava Kurumu Tayyare Madalyaları (İbrahim Fırtına-Kırmızı Kedi Yayınevi, 2018)

*Türk Hava Kurumu Gelir Kaynakları: “Fitre, Zekât ve Kurban Derileri Üzerine (Hakan Uzun-Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi VI/15, Güz 2007)

*Mühendis ve Makine Dergisi (Cilt:54, Sayı 638, 2013)

*Mühendis ve Makine Dergisi (Cilt:60, Sayı:695, 2019)