Otto Lilienthal (Yaklaşık 2000'inci planör uçuşunda, düştükten sonra söyledikleri...)

Planör, Fransızcadan “Planeur” kelimesiyle dilimize geçmiş olup Fransızca anlamı süzülerek uçmak, mesafe kat etmektir. Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre hava akımlarından yararlanarak uçan motorsuz hava taşıtıdır. Havacıların (Türk Hava Kurumu) tanımı biraz daha geniş: Planör sabit kanatları sayesinde kaldırıcı güç oluşturarak havada süzülme yeteneğine sahip ve havadan ağır motorsuz hava aracıdır.

Planör motorsuz bir hava aracı olduğu için buna güven duyan insanların uçuştaki başarıları, motorlulara oranla daha fazla olduğu kesin ispatlanmıştır.

TARİHÇE ve KRONOLOJİK GELİŞİMİ:

*/ 1485-1505 yılları arasında Leonardo Da Vinci uçan makinalarla ilgili 14 proje üretmişti. Bunların arasında Kite (Uçurtma) adıyla olanı, kuşları temel alarak yaratmıştı. Bir tür günümüzdeki hand-glider’ı atası sayılabilecek dizayndı. Genellikle L. Da Vinci kanat yapısı vb. konulara daha çok eğilmiş ve kuşların uçuşuyla ilgili bir de eser yazmıştı.

*/ 1647'de İtalyan asıllı Tito Livio Buratti, Varşova kentinde üst üste dört kanatlı bir hava aracı yapmıştı. Kendisinin ifadesine göre bu model ancak bir kediyi havalandırabilirken, insanların uçuşu için yetersizdi.

*/ 1709'da Portekiz asıllı Bartolomeu Laurenso de Gusmão iki kanatlı, içi oyuk ve boş kuş biçiminde bir model dizayn etmişti. Halk ve konsey önünde hiç test edilmeyen modelin kendisi tarafından kontrol ettiğini belirtmişti. Ancak hiçbir zaman gerçek ölçülerinde üretilmemişti.

*/ 1804 yılında İngiliz mühendis George Cayley kaldırma kuvveti, geri sürükleme, hava akışı, dönüş hareketinin ürettiği kuvvet gibi kavramlarla ilgilenmeye başlamıştı.1809 dabugünkü anlamıyla ilk planörü üreterek çeşitli deneyler yapmıştı. 1849 ve 1853 yıllarında model-planörleri üretirken Leonardo Da Vinci’nin çizdiği kanat-kite modelinden esinlenmişti. Tek kanatlı hava aracının ilk test uçuşunda on yaşındaki bir çocuk yer almıştı. Yerden çekilen planör yeterli hız ve yüksekliğe ulaşınca ip kesilerek kendiliğinden başarıyla uçmuştu.

*/ 1856 yılında Fransız deniz kaptanı olan Jean-Marie Le Brix büyük bir planör yapmıştı. 15 metre kanat açıklığı olan planör at arabası üzerine yerleştirilmiş, rüzgâra doğru koşturulan araba hızlandıkça havalanabileceğini öngörmüştü. İlk denemede havalanan planörün arabaya bağlandığı halat, darbeyle araba sürücüsünün oturma yerini koparıp peşinden sürüklemişti. Planörün yaklaşık 100m kadar havada kalıp yere indiği ifade edilmişti. Brix, 1868 de ikinci denemesinde ayağını kırmıştı. Çalışmalarına yılmadan devam etmiş ve aynı yıl Albatros-II ismiyle başarılı bir model yapmıştı.

*/ 1856'da başka bir Fransız Louis Pierre Mouillard, Lyon şehrinde ilk deneme planörünü yapmış, ancak başarılı olamamıştı. 1866 da Cezayir ve Kahire’de değişik planör modelleri üretmişti. 1881 de “The Empire of the Air” (Havanın İmparatorluğu), 1891'de “Kanat Çırpmadan Uçmak”  isimleriyle yazdığı kitapları yayınlanmıştı.

*/ 1864: Fransız vatandaşı Ferdinand Charles Honore Philippe d’Esterno, yayımladığı “Kuşların Uçuşu” isimli kitabında yelken uçuşları ile kaldırma akımlarını tarif ederek planör uçuşlarının temel prensiplerini ortaya koymuştu. Aslında Leonardo Da Vinci’nin 1505 yılında yazdığı “Codex on the Flight of Birds” (Kuşların Uçuşu) isimli eserinden de esinlenmişti.

*/ 1868: Fransız Gaston Biot önceden denediği çok büyük boyutlardaki uçurtmalarla yükseliş-uçuş denemelerini gerçekleştirmişti. 1979'da büyük kuş tüyleriyle kaplı planörüyle süzülüş denemeleri yapmıştı. 1887'de hareketli kanat uçları bulunan bir planör yaparak uçmayı denemişti.

*/ 1871: Fransız mühendis Alphons Penaud kendisinin ilk planör modelini yapmıştı.

*/ 1872: Fransız ordusunda Yüzbaşı Charles Renard on kanatlı bir planör modeli yapmıştı. Kanatları bir tür panjura benzeyen planörüyle 1873 yılında bir kuleden atlayarak uçmayı denemişti.

*/ Amerika’nın San Diego yöresinde John Johnson Montgomery 1883-1905 yılları arasında çeşitli planörler yaparak uçuş denemelerini sürdürmüştü. Özellikle çift kanatlı planörüyle başarılı olunca bu modeli daha da geliştirmişti. 1905 yılında uçuşta geçirdiği kazada ölmüştü.

*/ Almanya’da Otto Lilienthal kuşların süzülüşlerini gözlemleyerek araştırmalarına başlamıştı. Kuşların içinde en çok leyleklerin süzülüşleri (yelken uçuşu) ilgisini çekmişti. Ayrıca açık havada asılı çamaşırların şiddetli rüzgârdan etkilenmeleri de inceleme konularının içindeydi. 1890 yılında ürettiği planörüyle uçuş denemelerine başlamıştı. 1895'te ilk uçuşunu çift kanatlı (biplane) ile yapmıştı. Genellikle uçuş denemelerinde konik bir tepeden bayır aşağı koşarak havalanıyordu. Her seferinde planörlerini geliştirmişti. 1891-1895 yılları arasında yaptığı planörlerin kanat açıklığı genellikle 7m olup, ağırlıkları da 20kg kadardı. 9Ağustos 1896 yılında favori planörü No:11 ile uçarken geçirdiği kazada yaralanmış, sonra da yaşamını yitirmişti. Ölünceye kadar 2000'den fazla uçuş denemeleri yapmıştı. Sistemli olarak havadan ağır bir araçla uçuşu gerçekleştiren ilk kişidir.

*/ 1894: İskoç gemi mühendisi ve öğretmen Percy Sinclair Pilcher, Kraliyet Donanmasında çalıştıktan sonra uçuşla ilgilenmişti. 1895 yılında “Bat” (Yarasa) isimli planörünü yapmıştı. Daha sonra Otto Lilienthal’den süzülüş-uçuş deneyimlerine başvurmuştu. Onun modeline benzer bir tane üretmişti. Bu modelin özelliği kuşandıktan sonra koşturarak değil iple çektirilerek havalanmanın denenmesiydi: Yeterli hıza ulaşınca ipi keserek havalanıyordu. Uçuş denemelerine devam eden Pitcher dört değişik model yaratmıştı. 1897'de “Hawk” (Şahin) isimli planörüyle 250 yarda≈220m uçarak döneminin mesafe rekorunu kırmıştı. 1899'da planörüyle geçirdiği kazada yaralanarak yaşamını yitirmişti.

*/ 1895: Arjantin’de Pablo Suarez, Otto Lilienthal’in bir modelinin benzerini üreterek başarılı uçuşlar yapmıştı.

*/ Amerika’nın Michigan eyaletinde Fransız asıllı Octave Alexandre Chanut, 1891 yılında havacılığa başlamış, bu alanda birçok araştırmalar yaptıktan sonra bunları kitaplaştırarak yayınlamıştı. 1896'da çift kanatlı bir planör yapmıştı; çok kararsız uçuş özellikleri karşısında modelini daha geliştirmişti. Bu kez beş kanatlı ve esnek ayrıca iplerle birbirine tutturulmuş dışbükey biçimindeki kanat profiline sahip aracı başarılı olmuştu. Kanat yüzeylerinin iplerle ileri-geri hareketlerini dizayn etmesi havacılıkta bir ilkti. Planör üretimini 1902 yılına kadar sürdürmüştü. Yaşının ileri olması nedeniyle kendisi hiç uçmamış, asistanları Michigan gölü ile Chicago arasında başarılı uçuşlar yapmışlardı.

*/ Amerika’da Wilbur ve Orville Wright kardeşler başlangıçta Otto Lilienthal ve Octave Alexandre Chanut’un planör çalışmalarını dikkate alarak ürettikleri planörle uçuş denemeleri yapmışlardı. Wright kardeşler gelecekteki uçak dizaynlarından önce planörle uçuş prensiplerini inceleyip öğrenme konusuna önem vererek bilgi ve deneyim edinmişlerdi.Makine No:1 isimli modelin ağırlığı 23 kg ve Wilbur’la birlikte 86 kg ulaşıyordu. 19 Ekim 1900'de Kitty Hawk’ta, Wilbur Wright tarafından bir dizi uçuş denemeleri yapmışlardı. Yerin seçimi için Amerika Meteoroloji İdaresine başvurarak düzenli rüzgârların estiği yeri öğrenmişlerdi. Kayıtlarında 90-120 metre yüksekliğe çıkıp, 50 km/h hıza ulaştıkları belirtilmişti. Ertesi yıl yeni yaptıkları Makine No:2 isimli planörle aynı yerde Temmuz ayından itibaren çeşitli uçuş denemelerine devam etmişlerdi. 17 Ekim 1902'de planörle 180m kadar yatay mesafe kat etmişlerdi. 1903 yılında hareketli ve pilot kontrollü dümen ile değişik kanat profillerini uyguladıkları modelle 1.000 kadar uçuş denemesi yapmışlardı. 1911 yılında Orville Wright planörüyle 9 dakika 45 saniye havada kalarak bu alanda rekor kırmıştı. Bundan sonra planör çalışmalarını bırakıp daha önceden başlattıkları motorluuçak üretimine ağırlık vermişlerdi.

*/ II. Dünya savaşına kadar planörcülüğün beşiği Almanya idi: Otto Lilienthal ile başlayan sistematik planörcülükte Wright Kardeşlerin devam ettirdiği faaliyetler ayrı bir öneme sahipti. I.Dünya savaşından sonra mağlup Almanya’ya Versailles antlaşmasıyla getirilen askeri-sivil profesyonel havacılık yasaklamaları ve kısıtlamaları, amatör planörcülükle aktif havacı gençliği destekleyerek yeni havacı kuşak yetiştirmekle aşılmaya çalışılmıştı.1922 yılından itibaren planörle en uzun havada kalma, en yükseğe çıkma, en uzun mesafe uçuşu, en hızlı uçuş rekorlarının peş peşe Almanya’da kırılması rastlantı değildi. Hatta model uçak ve planörcülük faaliyetleri birlikte yürütülüyordu. Almanlar’ın II.Dünya savaşında önemli uçuşlar yapan kadın pilotu Hanna Reitsch, planör ve paraşüt öğretmeni olup bu kuşaktandı. Planörcülüğün askeri alandaki yararı, havacılığın temellerini erken yaşta gençlere öğreterek geleceğin askeri pilotları olarak yetişmesinde önemli bir adım olmasıydı. Bu amaçla I. Dünya savaşından sonra sadece Almanya değil, Sovyetler Birliği, Japonya, İtalya’da gençlerin planörcülükle ilgileri sağlanmıştı.

*/ 1921 yılından itibaren kaldırıcı hava akımlarından (termik) yararlanarak planör uçuşları önem kazanmış ve bu konuda araştırmalara odaklanılmıştı. Almanların bu alandaki ilerlemelerini Fransızlar takip etmişti.

*/ 1926: Bu kez fırtına cephelerinin planör uçuşları için faydalı hava akımlarının (termik) incelenmesi önem kazanmıştı. Bu konuda Alman ve Avusturyalı planörcüler öncü uçuşlar, denemeler yapmışlardı.

*/Almanya’daki planörcülük Avrupa’nın diğer ülkelerine öncülük etmişti. A.B.D de planörcülük 1930 larda gelişmeye başlamıştı. Nitekim 1930 yılında Frank Hawks isimli pilot, “Texaco Eaglet” isimli planörüyle sekiz günde San Diego’dan New York’a uçmuştu.

*/ 1931: Römork (çekici) uçakların yardımıyla planörlerin kalkış-havalanma ve ayrılma teknikleri geliştirilmişti. Aynı yıl Almanya’da planörcü 2.000 den fazla genç vardı. Nitekim Almanların II. Dünya savaşındaki as pilotlarının hepsinin geçmişinde planörcülük deneyimi vardı.

*/ 1934: Alman asıllı Dittmar, Brezilya’nın Sao Paulo kentinde planörüyle 4.350m≈14.271feet yüksekliğe çıkmıştı.

*/ 1942: II. Dünya savaşı içinde askeri nakliye planörü Vaco CG-4A modeli ABD ordusu tarafından kullanılmıştı. Planörler sessiz uçuşlarıyla düşman içine asker, malzeme, direniş elemanları, haberci, sabotajcı vb. taşımada önemli roller üstlenmişlerdi. Ahşap gövdesi özel kumaşla kaplanan modelden 13.000 kadar üretilmişti. Normandiya çıkartmasında C-47 uçaklarının aynı anda birden fazla çektiği nakliye planörleriyle (Adeta planör katarı şeklinde çekim yapılıyordu.) 4.000 asker, silah, mühimmat ve diğer malzemeler taşınmıştı. Planörler modeline göre tam teçhizatlı 12-20 asker taşıyabiliyordu. Aynı şekilde Almanlar, Rus cephesinde Ju-52 tipi nakliye uçaklarının çektiği planör katarlarıyla asker ve malzeme taşımışlardı.

*/ 1946: II.Dünya savaşından sonra da Almanya’nın planör alanındaki çabaları özellikle birçok havacı sportif kulüplerin bünyesinde yoğun şekilde devam etmişti.

*/ 1957: Amerikalı David M. Eppler’in kanat ve gövde yapımında fiberglası kullanmasıyla ürettiği planör uçmuştu. Bu modelde uyguladığı Eppler 423 kanat profili, çok verimli aerodinamik özelliklere sahipti. Bu üretim tekniği planör performansında büyük bir ilerleme sağlamıştı.

*/ 1960'lı yıllarda NASA mühendislik bürosu, uzay uçuşunda dünyaya paraşütle iniş yerine emniyetli süzülüş için özel planörler tasarlanmıştı. Nitekim uzay mekikleri bu konsepte uygun planlanmıştı. İlk planör uçuşuyla atmosferde süzülüp yeryüzüne iniş denemesi ise Gemini uzay aracında yapılmıştı.

*/ Airbus firmasının sponsorluğunda Perlan-II isimli planörle pilot Jim Payne 2017 yılında 91.000’≈ 27.736 metreye çıkma planları yapmışlardı. Gerçi 29 Ağustos 2006'da Patagonya’dan Perlan-I planörüyle başladığı uçuşunda eski Nasa test pilotu Einar Enevoldson, And dağlarında yakaladığı uygun dağ dalgalarıyla 50.700’≈ 15.453 metreye çıkmıştı. Hedefleri SR-71 Blackbird uçağının 1976'da kırdığı 85.069’≈25.929 metrelik rekoru aşmaktı. 4 Eylül 2018'de pilotlar Jim Payne ve Tim Gardner Perlan-II planöründe 76.112’≈ 23.198 metreye ulaşarak U-2 uçağının 1989'da kırdığı 76.112’ ≈22.475 metrelik rekorunu geçmişlerdi. Perlan projesi, planörle stratosfere ulaşıp orada uçmayı hedeflemektedir.

Devam edecek...