Taş görülme sıklığı ve etyoloji

Böbrek ve idrar kanallarındaki taşlar Asya kıtasında %5, Avrupa’da %5-9, Kuzey Amerika’da %13 ve S. Arabistan’da %20 sıklıkta görülür. Genel ortalama her 10 kişiden birinde taş sorunu olduğudur. Türkiye taş kuşağında olan ülkeler arasında yer almakta olup, yaygınlığı %14,8 olarak belirlenmiştir. Erkeklerde kadınlara göre 3 kat fazladır. Uçucu grubundaki oranların da genel popülasyon ile aynı olduğu söylenebilir.

Az su içme, çok terleme, oruç tutma, ishal veya kusma yoluyla fazlaca su kaybı (dehidrasyon) gibi durumlar taş riskini arttırır. Taşların çoğunlukla yaz aylarında oluşması bu hipotezi destekleyen bir olgudur. Kuzey yarımkürede Hazirandan Eylüle kadar olan yaz aylarında; güney yarımkürede yaz mevsimi olan Aralık-Mart aylarında taş olguları artar. Askeri pilotlar gerek kokpit ortamının sıcaklığına ve gerekse dar ve kalın uçuş giysilerinin yarattığı terlemeye maruz kalır; her ihtiyaç duyduğunda sıvı alamaz ve tuvalete çıkamazlar. Benzeri zorluk gemilerin kazan dairelerinde ve mutfaklarında çalışan personelde de söz konusudur ve bütün bu gruplarda taş oranı yüksektir. Oturarak iş gören, genetik yatkınlığı olan, Polisitemia Vera ve Crohn hastası kişilerde de taş fazla görülür.

Uzay insanlarında taş sorunu

Uzayda uzun kalışlarda, yerçekimsizlik nedeniyle üzerine kuvvet binmeyen kemiklerdeki kalsium kana ve oradan böbreklere geçerek taş oluşumunu arttırır. Bu sürece katkıda bulunan diğer faktörler; uzay tutmasına bağlı kusma ile sıvı kaybı, sodyum ve anti-diüretik hormon artışıdır. Uzay görevleri sırasında ortaya çıkan taş ağrıları (kolik) inkapasitasyonlara, böbrek işlev bozukluklarına ve uzay görevlerinde aksamaya neden olabilir.

Havacılık tıbbı açısından taş olguları

Havacılık tıbbı yazınında böbrek ve idrar yolu taşı koliğine bağlı inkapasitasyon olgu raporları çok fazla değildir. 1960-66 periyodunu kapsayan bir IATA raporunda 42 inkapasitasyon olgusunun sadece 4’ünün renal koliğe bağlı olduğu ve bir kazayla sonuçlanmadığı bildirilmiştir. ABD Kara Kuvvetleri uçucularında 1984-87 arasındaki taramada üriner sistem taşı binde 4,7 oranında görülmüş, olguların %85’i 25-44 yaş grubunda toplanmıştır. ABD Hava Kuvvetlerinde 120 milyon saat uçuş yapılan 10 yılda (1978-1987), pilotlarda 23 tıbbi inkapasitasyon olgusu rapor edilmiş; bu olguların sadece 2’si taş sancısı nedeniyle uçağa kumanda edemez hale gelmiştir.

Askeri havacılıkta ilk pilotaj muayenesinde üriner taş tespit edilen ve geçmişinde kolik öyküsü olan adaylar uçuşa kabul edilmezler. Sivil havacılıkta Sınıf 1 ve 2 sertifikasyon değerlendirmesinde, taşı veya koliği olan uçucuların uçuşu kesilir ve radyolojik incelemeye alınarak böbreklerinde işlev bozukluğu veya komplikasyon olup olmadığı araştırılır. Tetkik sonuçları normalse; taş düşürülmüş veya alınmış olup pasaj açılmışsa uçuş verilebilir. Uyuyan (semptomsuz, rezidüel) taşlarda Sınıf 1’de OML, Sınıf 2’de OSL kararı verilir. Birden fazla kumandalı uçak pilotlarına yılda bir, askeri pilotlara ise 6 ayda bir kontrol kaydı konur. Tedavilere karşın sık tekrarlayan ve inkapasitasyon yapan taş olguları uçuştan ayırılır.

Böbrek veya idrar yolu taşı tespit edilen pilotlarda uçuştan geçici sürelerle alıkonulma kararı vermenin zorluğunun dayandığı ikilem şudur: Ağrı bazen o kadar şiddetli olur ki, pilotun uçağa kumanda etmesi imkânsız hale gelebilir; bu inkapasitasyon olasılığı yüzünden uçuş vermek sakıncalı gibi görünür. Diğer taraftan, stabil taş olgularında kolik ağrısı belki aylar veya yıllar sonra bile ortaya çıkmayabilir. Bu yüzden taşı olan, ama hiçbir rahatsızlık yaşamayan bir pilotun uçuşunu kesmek mantıklı değil gibi görünür... Genel gözlemlere göre, pilotların bazıları zorunlu muayene zamanı gelinceye kadar durumunu bildirmekten imtina ederler. Bu, askeri ve sivil havacılıkta herkesin bildiği sırlardan biridir. Bazı pilotlar uçuş statülerini kaybetmemek için (başka sağlık sorunlarında olduğu gibi) böbrek taşı rahatsızlıklarını da gizler veya tedavi için sistem dışındaki hekimlere başvururlar. Aslında uçuş emniyet bilincine sahip olan pilotların muayene sürecinde rahatsızlıklarını gizlememe ve dürüstçe söyleme yükümlülükleri vardır. Farkında olup da söylememek hem etik değildir, hem de suç sayılır. Bu durumun bazen pilot için, bazen de uçuş emniyeti açısından olumsuz sonuçları olabilir.

Tedavi

Kabin havasındaki nem oranı düşük olduğu için, susama ihtiyacı olmasa bile bol sıvı alımı önerilir. Taş analizi yapılarak, taşın cinsine göre diyet uygulanması gerekir. Taşların çoğu oksalat taşıdır; bu nedenle oksalat içeren gıdalardan (kahve, çay, bira, domates, çilek, armut, ıspanak, pazı, pırasa, bamya, kuruyemiş, tahin, çikolata, vb) kaçınılması; ürat taşı olanların hayvansal proteinleri azaltması ve allopürinol kullanması yararlı olur. Tiazid ve sitrat kullanımının taş oluşumunu inhibe ettiği; ama pilotlarda tiazid sakıncalı olduğu için sitrat tercih edilmesi gerektiği ileri sürülmüştür. (Uzay insanlarına da taş oluşumuna önlem olarak ‘potasyum sitrat’ verilir). Genelde taşın böbrekten çıkıp idrar kanalına (üretere) düşmesi ile şiddetli ağrılar başlar. Bu kolik devrelerinde kuvvetli ağrı kesici, ödem ve spazm çözücü ilaçlar ağızdan veya damardan verilir. Bu tür ilaçlar sedatif etkileri nedeniyle uçuşla bağdaşmaz. 2 santimetreden büyük taş olgularında ameliyat kararından önce, dışarıdan verilen şok dalgalarıyla taş kırma (Litotripsi: SWL) yöntemi en uygun yoldur. Böbrek taşlarından kurtulmada ameliyatlar ve başka yöntemler de vardır; bunlar üroloji biliminin konusudur.

Kaynaklar:

1. Navathe PD, Drane M, et al. Aeromedical decision making in renal calculi. 78th Annual AsMA Scientific Meeting (2007) Abs.# 534

2. Rainford DJ. Renal disease and hypertension. In: Aviation Medicine. Eds: Ernsting J, Nicholson AN, Davis JR. 3rd Edit. Butterworth Heinemann, 1999. p. 293-6

3. DeHart RL. Selected medical and surgical conditions of aeromedical concern. In: Fundamentals of Aerospace

Medicine. Eds: DeHart RL, Davis JR. 3rd Edit, Lippincott Williams&Wilkins  Philadelphia 2002. p.450

4. Clark JY. Renal calculi in army aviators. Aviat Space Environ Med. 1990;61: 744-7

5. Çakıroğlu B, Hazar Aİ, Balcı MBC, ve ark. İki Santimetre Üzerindeki Böbrek Taşlarının Tedavisinde

Şok Dalga Litotripsinin (SWL) Etkinliği. JAREM 2012; 2: 77-81.

6. McCormick TJ, Lyons TJ. Medical causes of in-flight incapacitation: USAF experience 1978-1987. Aviat Space Environ Med 1991;62: 884-7