Bir mantık dini olan İslamiyet’te oruç ibadeti uygulamasına dair esneklikler getirilmiştir. Hasta veya sağlık sorunları olan insanlara orucun farz kılınmamıştır; ayrıca, zor işler yapanların ve seferi olanların oruçlarını boş günlerine erteleyebilme hakkı da tanınmıştır. 2020 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu’ndan yapılan resmi açıklamada; başta hastalık, hamilelik, emzirme ve ileri yaşlılık halleri olmak üzere, ağır ve meşakkatli işlerde çalışan ve sağlıklarının bozulmasından endişe eden kişilerin (sonra kaza etmek koşuluyla) oruçtan muaf oldukları duyurulmuştu (1). 

Havacılıkta hastalık, uykusuzluk, yorgunluk veya stresli hallerin uçuş performansını olumsuz etkilemesi gibi, katı diyet veya oruç nedeniyle enerjetik gıdaların alınmaması da uçuş ve yer ekiplerinin fiziksel ve zihinsel performanslarında bir ölçüde zafiyet yaratır. Oruç sürecinde manevi doyumlarının etkisiyle hiçbir olumsuzluk hissetmeyen, hatta fiziksel performansının daha da iyi olduğunu söyleyen kişilerin samimiyetinden kuşkumuz yoktur. Ama bunun pozitif duygulanım sonucu gelişen sübjektif ve limitli bir his olduğu kanaatindeyiz. Ölçülmediği için fark edilemeyen zafiyetler yok değildir… Bugüne kadar sebebi ‘pilotun oruçlu olmasına’ bağlanmış bir uçuş kazası raporu olmaması sevindirici bir bilgidir; ancak şüpheli (tartışmalı) bazı olgular da vardır.

Futbol dünyasından örnekler

Maç kazanmaya büyük önem atfedilen müsabaka sporlarında, oyuncuların beslenme tarzları ciddiye alınır, plânlanır ve izlenir. Galatasaray takımının teknik direktörlerinden Lucescu, Ramazan ayında oynanan maçlarda oyuncularının ağzına şeker verir; Eric Gerets ise birlikte yemek yiyerek oruç tutup tutmadıklarını kontrol edermiş. Fatih Terim, ‘İş varsa sonra da tutarlar’ diyerek dolaylı olarak maça oruçlu çıkmamayı önerirmiş. Takımın eski kaptanlarından H.Ş. ise lâfı dolandırmadan, “Maçtan 1-2 gün önce oruç tutmayı bırakıyorum. Önemli bir maçımız varsa bu süre 4 güne kadar çıkabiliyor. Hiçbir zaman maç günü oruç tutmadım” demişti… İlâhiyat profesörü Zekeriya Beyaz da Hürriyet gazetesine verdiği demeçte (11 Ekim 2005), futbolcuların zorlandıklarını hissettikleri zaman oruç konusunda serbest olduklarını söylemişti (2).

İslam dünyası havacılığından örnekler

1-Tayland sivil havacılık otoritesi, oruç tutan pilotların uçmaması gerektiği, çünkü kan şekeri düşmesinin pilotaj becerilerini olumsuz etkilediğini duyurmuştu (3).

2-Fas’da 2006 yılında (bir dini fetva referans gösterilerek) orucun pilot performansını olumsuz biçimde etkilediği ve “pilotların oruç tutmamaları gerektiği” bizzat Ulaştırma Bakanı Karim Ghellab tarafından açıklanmıştı (4).

3-Yemen’de 2007 yılı Ramazan ayının ilk haftasında trafik kazalarında artış olduğu; Sana şehrinde bir haftada 97 kazada 7 ölü ve 66 yaralı kaydedildiği Trafik Ofisi Müdürü tarafından bildirilmişti (5).

4-Birleşik Arap Emirlikleri’nde 2018 yılında yayınlanan bir gazete söyleşisinde, Air Arabia’da görevli bir F/O’ya oruçla ilgili görüşleri sorulduğunda; kısa menzilli uçuşlarda oruç tuttuğunu, ama uzun menzilli uçuşlarda asla oruç tutmadığını söylemişti (6).

5-Dünyanın en büyük İslam ülkesi olup, 275 milyonluk nüfusunun %85'i Müslüman olan Endonezya’da Ulaştırma Bakanlığı Sivil Havacılık Direktörlüğü (DGCA), 2012 yılında yaptığı bir tamimle; orucun sağlık, performans ve kazalara etkileri konusunda bir dizi uyarı ve tavsiyelerde bulunmuştu. Genel bilimsel doğrular olarak orucun; uyanıklık azalması, yorgunluk artışı, mizaç değişimi, huzursuzluk, bellek sorunları ve sonuçta iş performansında azalma yapabileceği vurgulanmıştı. Endonezya Dini Ulema Konseyi, Bakara suresinin 184. ve 185. ayetlerine atıfta bulunarak; İslam dininde hastalık ve seyahat gibi durumlar için orucun kaza edilmesine izin verildiği; pilotların uçuş görevi olduğu zamanlarda oruçlarını erteleyebilecekleri fetvasını duyurmuştu (7).

6-Pakistan Havayolları (PIA) Uçuş Hizmetleri Müdürü Aamir Bashir, 2022 yılı Ramazan ayı başında (2 Nisan) yaptığı resmi açıklamada, pilotların ve kabin memurlarının oruç tutmalarının yasaklandığını bildirdi.

Uçuş Emniyet Bültenindeki yazısında Bashir; oruç sürecindeki yeme içme kısıtlamasının performansı azaltan, yorgunluğu, hata ve kazaları arttıran majör unsurlardan biri olduğunu; oruç tutmak isteyen uçuş ekiplerinin Ramazan ayında izinli olabileceğini duyurdu (8,9).

7-Türkiye’de sivil havacılıkta diğer İslam ülkelerindekine benzer bir tavsiye, tamim veya kısıtlama olmamıştır. Sadece askeri havacılıkta bu konu üzerinde önemle durulduğu bilinmekte olup, medyaya yansıyan bir anekdot şöyledir: Bir emekli pilot generalimiz, Hava Kuvvetlerinde filo komutanlığı yaptığı yılların yaz aylarında pilotlara kiraz ikram ederek bir nevi ‘oruç testi’ yaptığını, yemeyenlerin uçuşunu kestiğini anlatmıştı. Burada amaç orucu engellemek değil, kaza ve can kaybına yol açabilecek bir unsuru yönetmekti...

Konunun manevi yönü ayrı tutulursa; sahurdan iftara kadar ortalama 15-16 saat hiçbir şey yememek ve içmemek bazı insanlarda tolere edilebilen, bazılarında edilemeyen fizyolojik, tıbbi ve psikolojik sorunlar yaratır. En başta vücudun susuz kalması (dehidrasyon) ve kan şekeri düşmesine (hipoglisemi) bağlı performans kaybı olacağı söylenebilir. Diyabet, astım, ülser, depresyon, bipolar, kalp-tansiyon-pıhtılaşma gibi kronik hastalıkları olan kişilerin oruç nedeniyle sağlık ve performans bozulması yaşayacağını;  düzenli ilaç alınamayacağı için tedavilerin aksayacağını sölmek için doktor olmaya gerek yoktur. Kan basıncında düşme, reaksiyon zamanında uzama, kas gücünde azalma; koordineli hareketlerde, görme keskinliğinde, dikkatte, bellekte, muhakeme ve karar vermede zafiyetler az veya çok ortaya çıkar. Tahammülsüzlük, sinirlilik ve tepkisel davranışlar da olabilir...

Sorular:

1-Çocuğunuzun 7-8 saat sürecek beyin veya kalp ameliyatını yapacak olan doktorun oruçlu olmasını ister misiniz?

2-Üniversite sınavına hazırlanan çocuğunuzu o gece sahura kaldırır ve kritik sınava oruçlu girmesine izin verir misiniz?

3-10 saatlik bir otobüs yolculuğunda şoförünüz oruçlu ise kaygı duyar mısınız?

4-Kötü bir havada uzun bir uçak yolculuğu yapıyor olsanız, pilotlarınızın o gün oruçlu olduğunu öğrendiğinizde ne düşünürsünüz? Artan kaza riskinin göze alınması mı, oruçların kaza edilmesi mi daha doğrudur?

Naif insanların bu sorulara vereceği samimi yanıtlar, havacılık çalışanları için de geçerlidir. Ticari yolcu taşımacılığı sektöründe operatörlerin performansını azaltabilecek durumlara, bireylerin özel yaşam özgürlüğü veya kişisel tercihleri gibi bakılmaz. Çünkü olası kazalar sadece o kişiyi ilgilendirmez; uçaktaki herkesin yaşamını tehdit eder.

Bugüne kadar sebebi ‘pilotun oruçlu olmasına’ bağlanmış bir uçuş kazası raporu olmaması sevindirici bir bilgidir; ancak şüpheli (tartışmalı) bazı olgular vardır.

Bu yazının amacı, sivil ve askeri havacılıkta görev yapan binlerce pilot, kabin memuru, hava trafik kontrolörü ile teknik-bakım personeline nasihat vermek değildir. Ama bir uçuş hekimi olarak beklentilerimiz şunlardır:

Uçuş emniyet kültürünü içselleştirmiş profesyonel çalışanların, görev performansını yüksek tutmak ve riskleri minimize etmek için üstlerinin direktiflerine gerek duymadan kendi önlemlerini aldıklarını görmek istiyoruz,

Bu konuda ülkemizin havacılık otoritelerinin, havayolu şirket yöneticilerinin ve diyanetin, çalışanlara yol gösterici mahiyette açıklama yapmaları gerektiğini düşünüyoruz…

Kaynaklar

1-https://www.youtube.com/watch?v=YHDv-7qEDhc 

2-Ahmet Gülümseyen. Futbolcusuna Orucu yasaklayan zihniyet! Yeni Akit (28 Mayıs 2017).

3-Go Pilot Fasting Ramadan Cause of Crash? 

4-The View fm Fez: Moroccon News # 29 (Dec 20, 2006).

5-Yemen Observer (Sep 25, 2007) Traffic accidents on the rise in Ramadan. 

6-Dhanusha Gokulan. UAE-based pilot's fasting routine in Ramadan. (Khaleej Times, 18 May 2018). 

7-Cultural Perspectives on Flight Operations and the impact of Ramadan fasting on crew Performance. Garuda Indonesia & Directorate General Of Civil Aviation (DGCA) 

8-Haroon Hayder. PIA Bans Pilots and Cabin Crew From Fasting in Ramadan. ProPakistani (Apr 2, 2022). 

9-Ramazan: Pia Pilots, Flight Crew Members Barred From Fasting. AryNews (Apr 2, 2022).