Havacılık terminolojisinde ise parazit uçuş aracı, genellikle bir uçak vb. hava aracının içinde, gövde veya kanat altında ya da üstünde, gökyüzüne taşınıp, istenilen yer ve yükseklikte serbest bırakılan uçak, roket, planör, uzay mekiği vb. araçlara denilmektedir. Parazit hava araçları tekrar ana taşıyıcıya geri alınabildiği gibi çoğunlukla uçuş ve inişlerini ayrı yürütürler.

Parazit uçuş sistemi daha sonraları uçakların menzillerinin artması, havada yakıt ikmali gibi özelliklerin devreye girmesiyle sadece deneysel amaçlı bazı uçuşlarda kullanılmıştır.

1/ I. Dünya Savaşı İçindeki Çalışmalar:

Parazit uçak düşüncesi ilk kez I. Dünya savaşında ortaya çıkmıştı. Özellikle hava savunma amaçlı baraj balonlarının tahrip edilmesi amacıyla önce İngiltere’de uygulanmıştı. Şubat 1916’da zeplinle uçuş denemesinde bir kaza nedeniyle sonuç pek başarılı olamamıştı. Yine İngiltere’de bu kez Mayıs 1916’da taşıyıcı uçak kanadının üzerine (Port Baby amfibik uçağı) bir avcı uçağı (Bristol Scout tipi) monte edilerek uçurulmuştu. 300 metre yükseklikte avcı uçağı salındıktan sonra başarılı bir uçuş yaparak kendisi karaya inişini tamamlamıştı.

1918’de İngilizler tekrar zeplinle parazit uçuşu denemişlerdi. HM Airship-23 zeplininden Sopwith Camel 2F-1 tipi uçaklarını havada fırlatarak uçurmayı başarmışlardı. Bu faaliyetler ABD ve Almanya’da ilgi görmüş, hemen çalışmalara başlamışlardı.

Sopwith Camel2F-1 uçağı yerde HM Airship-23 zeplinine bağlanıyor.

Ocak 1918’de Almanya’da, L-35 zeplininin altına bir Albatros D.III tipi savaş uçağı bağlayarak uçurulmuştu. Test uçuşu başarılı olmasına rağmen savaştan yenilgiyle ayrılınca çalışmalarının devamı gelememişti. ABD’de ilk kez Aralık 1918’de bir zeplinden, Curtiss JN-4 tipi parazit savaş uçağı başarılı test uçuşu yapmıştı.

2/ İki Savaş Arası Çalışmalar:

1924’te İngiltere R-33 zeplininden de Havilland DH.53 tipi, ardından 1925’te Gloster Grebe tipi çift kanatlı savaş uçaklarıyla test uçuşları yapılmıştı. Bu denemelerde trapez denilen bir sistemle askıya alınarak havada salınan ve tekrar geri alınan uçaklara özel kanca sistemleri takılmıştı.

1930’larda ABD’de USS Los Angeles isimli zeplinden uçakları fırlatmak için farklı bir trapez sistemi üzerine çalışmalar yapılmıştı. Yeni sistemle bir de planör fırlatılmıştı. Çalışmalar sonucu USS Akron ve USS Makon zeplinlerinde, Curtiss F-9C Sparrowhawk tipi uçakların taşınması, fırlatılıp tekrar içeriye alınabilecek gerekli düzenlemeler yapılmıştı. Makon biri trapezde olmak üzere beş, Akron ise üç uçak taşıyabiliyordu. Uçakların birden fazla uçuş yapabilmeleri için zeplinlerin içinde yakıt ikmali ve bakım yapılabilecek donanım ve personel de konulmuştu. Özellikle zepline tekrar geri alınırken uçak pervanelerinin olası çarpma riskine karşı kanat üstlerine bir tür özel raylı kanca sistemi takılmıştı. Pilotlar tekrar yakalama manevrasında yetkinleşince sabit ana iniş takımları çıkartılıp gövde altına harici yakıt deposu takılarak menzil ve havada kalış süreleri artırılıyordu. Uçaklar keşif ve sınırlı avcı görevlerini yapıyorlardı. Ne var ki Akron ve Makon zeplinleri ayrı ayrı geçirdikleri kazalar nedeniyle program sonlandırılmıştı.

F-9C1 Sparrowhawk tipi uçak USS Akron zeplinin içine trapezden vinçle çekiliyor.

İngiliz Imperial Airways şirketinin teknik direktörü Robert Mayo, Avrupa-Amerika arası hava posta taşımacılığında yakıt-menzil problemini çözmek için denizden operasyon yapabilen taşıyıcı ve parazit uçak projesini geliştirdi. Dört motorlu bir tür uçan bot, Maia isimli taşıyıcı deniz uçağı (Short S.21 tipi) ile yine amfibik parazit uçak olarak Mercury isimli (Short S.20 tipi) üretildi. İkili olarak ilk ticari uçuşlarını 21 Temmuz 1938’de Shannon-Montreal arasında yapmışlardı. Yükü posta ve gazete olan Mercury parazit uçağı, Atlas okyanusunun belli bir yerinde ayrılarak tek başına devam etmiş ve tüm uçuş toplam 20 saat 20 dakikada tamamlanmıştı. Sistem pek ekonomik bulunmadığı için okyanus uçuşları bir daha tekrarlanmamıştı.

Short Maia ve parazit uçak Short Mercury birbirlerine bağlanmış durumda denizde

1931’den itibaren S.S.C.B.’de Zveno deneylerinin sonucunda Tupolev TB-1 ve TB-3 tipi uçaklar taşıyıcı olarak, çeşitli tiplerde iki ila beş tane parazit savaş uçaklarını kanat ve gövde üstünde taşıyordu. TB-3 modelinin gövde altına da bir tane parazit uçağı yüklenebiliyordu. Bu sistemde taşıyıcı ve parazit uçakların hepsinin motorları çalışır vaziyette yerden havalanıp, istenilen yer ve yükseklikte kilit mandalları açılarak savaş uçakları salınıyordu. Kalkışta parazit uçaklarının motorları ilave takat sağlamak için çalıştırılıyordu. Parazit uçaklar görev sonu kendileri meydanlarına dönüp iniyorlardı.

Tupolev TB-3 taşıyıcı uçağı ve beş parazit uçağıyla havadan çekilen fotoğrafı

3/ II.Dünya Savaşı İçindeki Çalışmalar:

S.S.C.B.’de önceden başlatılan parazit uçak çalışmaları farklı av-bombardıman tiplerinde denenerek geliştirilmişti: Örneğin Polikarpov I-5 modeli bu projede en başarılı seçim olmuştu. Ne var ki sistem savaş içinde kısıtlı olarak kullanılmış, çok yavaş olduğu için Almanların hava üstünlüğü karşısında kolay hedef kabul edilmişti.

Savaş içinde Nazi Almanya’sında özellikle roket motorlu ve pilotlu uçakları parazit olarak taşınıp kullanma testleri yapılmıştı. Örneğin jet motorlu Messerschmitt Me.328 tipi, taşıyıcı olarak denenmiş ama pek başarılı olamamıştı. Yine jet motorlu Arado Ar-234 modeli taşıyıcı uçağın gövde altına asılı parazit Arado-E381 roket uçağı denenmişti. Pilotlu uçak havada makinalı top saldırısını tamamlayıp, yakıtını bitirdikten sonra süzülüşle ve takiben paraşüt yardımıyla yere sade bir kızak sistemiyle inmesi planlanmıştı. Ne var ki bu projeler Almanya’nın yenilmesiyle cephede hiç kullanılmadan yarım kalmıştı.

Yine Nazi Almanya’sında V-1 roketlerinin pilotlu modeli olan Fieseler Fi-103 Reichenberg IV yapılmıştı. Aslında tamamen roket olan tasarımda pilot hedefe çarpmadan paraşütle atlayacaktı. Bu model daha çok savaş gemilerine karşı kullanılacaktı. Taşıyıcı uçak olarak dört motorlu Focke-Wulf Fw200 Condor ve iki motorlu Heinkel He-111 bombardıman uçaklarının gövde altında özel bağlantılarla parazit roket uçak taşınıyordu. Ne var ki, sonradan geliştirilen insansız V-1 roketleri için yerden başarılı olarak fırlatma sistemleri devreye girince proje test aşamasında sonlandırılmıştı.

Taşyıcı Dornier Do-217K3 ve üzerinde parazit pilotlu V-1 roketi, yerde test uçuşundan önce

Bu kez Almanlar Mistel (ökse otu) projesini savaşın sonuna doğru geliştirmişti. Bu sistemde taşıyıcı uçak pilotsuz (bir tür dron) ve tamamen patlayıcılarla dolu, parazit uçak rolünde ise pilotlu ve özel değişiklikler uygulanmış Junkers Ju-88, FockeWulf-56, Messerschmitt Bf 109 vb. uçaklarından oluşan kombinasyona Mistel adı verilmişti. Bu sistemde parazit uçak taşıyıcı uçağın gövde üstündeki payandalara bağlanmıştı.

Savaş sonrası ingiliz’lerce ele geçirilmiş ve RAF amblemli mistel kombinasyonu: Üstte Focke-Wulf  Fw-190, altta Junkers Ju-88

Her iki uçağın motorları çalışır vaziyette hedefe götürülüp taşıyıcı uçak uygun pozisyonda salındıktan sonra pilot parazit uçağını geri döndürüyordu. Savaş boyunca 11 farklı kombinasyonda Mistel sistemleri denenmiş, toplam 250 adet üretilirken parazit rolde jet uçakları da kullanılmıştı. Bazı modellere ilkel düzeyde televizyon sistemi de konulmuştu. Daha çok Doğu Cephesinde kullanımı planlanmış, sadece Oder Nehri üzerindeki köprülerin hasarlanmasında sınırlı başarı elde edilmişti. Almanya’nın yenilgisiyle proje sonlanmıştı.

Japonya bu konuda Almanlara göre daha başarılı olmuştu. Taşıyıcı uçak olarak Mitsubishi G4M bombardıman uçağına pilotlu Yokosuka MXY7 Ohka Kamikaze roket uçağını parazit olarak yüklemişlerdi. Ancak taşıyıcı uçak yüklüyken sürat ve manevra yeteneğinin kısıtlı olması nedeniyle oldukça savunmasız halde hedef bölgesine gidişlerinde ABD avcılarına kolay hedef olmuşlardı. Parazit roket uçağın menzili çok kısa olması da ayrı bir dezavantajdı. Yine de Okinawa savaşında kısıtlı kamikaze başarıları elde edilmişti.

4/ Soğuk Savaş ve Sonrası:

II. Dünya savaşından hemen sonra ve soğuk savaşın ilk yıllarında jet çağı başlamasına rağmen henüz savaş uçaklarının menzili yeterli değildi. Özellikle ABD’de F-84 Thunder jet tipi uçakların B-36 Convair tipi bombardıman uçağının bomba yuvasında taşınması çalışmaları deneysel XF-85 Goblin tipi parazit uçağın başarısız olması üzerine geliştirilmişti.

Parazit F-84F, taşıyıcı uçak B-36’nın gövde altında özel kancasıyla trapeze yakalanıyor

ABD’de bir başka çalışmada taşıyıcı uçağın her iki kanat ucuna eklemlenmiş parazit uçakların birlikte uçuşa başlayıp, salma noktasına kadar kanat ucunda seyahat ve takiben uçakların serbest bırakılması üzerineydi. Parazit uçaklar daha sonra kendileri geriye dönüp inişlerini tamamlıyorlardı.

Ne var ki, jet uçaklarının yüksek hızından ötürü ayrılma-birleşme manevralarında yüksek kaza riski önemli emniyet faktörlerinin başında geliyordu. Yine taşıyıcı uçakların hız ve manevra zafiyetleri de başka bir faktördü. Buna karşılık havada yakıt ikmali tekniklerinin gelişmesi, savaş uçaklarının görece menzil ve havada kalış sürelerinin artması sonunda parazit savaş uçaklarının taşınması projelerinden vaz geçilmişti.

Öte yandan ABD’de roket motorlu uçaklarla ses üstü süratte uçuş denemeleri II. Dünya savaşını takiben hızlandırılmıştı. Başlangıçta taşıyıcı uçak olarak piston motorlu Boeing B-29 Superfortress seçilmişti. X serisi roket motorlu parazit uçağı taşıması için gövde altındaki bomba yuvasına özel kanca sistemi eklenmişti. İlk uçuş 14 Ağustos 1947’de yapılmıştı. X serisi roket motorlu uçakların ses üstü uçuş denemeleri devam ederken bu kez taşıyıcı uçak yine pervaneli Boeing B-50D Superfortress modeli olmuştu: Ardından sekiz jet motorlu Boeing B-52 Stratofortress uçağı taşıyıcı olarak kullanılmıştı.

Parazit X-15 roket uçak, taşıyıcı B-52’nin kanat altında gövdeyle iç motorlar arasında

Bu modelde parazit uçak sağ kanat altında, gövde ile motor arasında özel yuvada taşınıyordu. X-1’den X-15’e kadar alt versiyonlar da dahil ses üstü hızlardaki uçuş denemeleri sürmüştü. Örneğin X-15 son model parazit uçak olup üç alt versiyonu dahil toplam 336 uçuş yapılmıştı. En son uçuş 8.7.1968’de yapılmış, program ise 12.12.1968’de tamamlanmıştı.

Savaşın hemen arkasından Fransa’da ramjet motorunu ve ses altı-ses üstü süratlerde uçuşu araştırıp geliştirmek için Leduc 0.10 pilotlu bir tür roket uçak tasarlanıp üretilmişti. Taşıyıcı olarak II.Dünya savaşı sonunda Almanlardan ele geçirilen iki adet dört motorlu Heinkel He-274 uçağını Fransızlar AAS-01A ve AAS-01B olarak isimlendirip kullanmışlardı. Leduc serisi parazit uçaklar 0.10’dan 0.21’e kadar geliştirilerek taşıyıcı uçağın gövde üzerindeki platforma monte edilip uçurulmuşlardı. İlk uçuşu Leduc 0.10 modeli 21.10.1947’de, son uçuşu Leduc 0.22 modeli 13.2.1958'de yapmıştı. Test uçuşlarında meydana gelen kazalar, devam eden Cezayir savaşı nedeniyle genel bütçeye konulan kısıtlamalar nedeniyle program sonlandırılmıştı.

Parazit uçak Leduc 0.10, taşıyıcı AAS-01B’den ayrılırken

ABD’de uzay mekiği projesi 1968’de başlamış, 1974’te üretimine geçilmişti. Başlangıçta Rockwell sonradan Enterprise ismini alan test mekiği (bir tür prototip) ısı kalkansız ve motorsuz olarak tamamlanmıştı. Ardından onu gövde üstünde taşıyacak şekilde özel ilaveler yapılmış B-747 ile uçuş testlerine başlamıştı.

Enterprise motorsuz olarak taşıyıcı B-747’den ayrılıyor

Bu uçuşlarda daha çok süzülüş, yaklaşma, iniş ve yavaşlama gibi fonksiyonları test edilmişti. Uzay mekiğini taşırken B-747’nin maksimum uçuş parametrelerinden hız 0.6Mach veya 695km/sa, menzil 1.850km, tavan 15.000’≈4.572m olarak limitlendirilmişti.

ROC taşıyıcı uçağı ve kanadın alt ortasındaki Talon TA-1 deneysel hipersonik aracı

Talon TA-1 insansız deneysel hipersonik aracı

Havacılık ve uzay şirketi Stratolaunch’ın çift gövdeli, altı jet motorlu, şu anda dünyanın en büyük uçağı ROC, insansız hipersonik ve tekrar kullanılabilir test aracı Talon TA-1’i gökyüzüne taşımaktadır. İki gövdesinin arasında, kanadının alt ortasında taşıdığı TA-1, belli yükseklik ve noktada serbest bırakıldıktan sonra motorunu ateşleyerek deneysel uçuşlarını sürdürmektedir. Test uçuşlarında uzaktan kumanda yetisinin değişik yer ve yüksekliklerden kontrolu ile diğer fonksiyon testleri yapılıp, ileriki uçuşlarında belirlenmiş noktaya kendi inişini otomatik olarak kuyruk üzerine dikine yapması planlanmaktadır. Hipersonik hızlı TA-1 (şimdilik Mach 6) test aracının diğer önemli özelliği ise yakıtının belli ölçüde organik olmasıdır.

Stratolaunch’un ROC taşıyıcı uçağından insansız Talon TA-1 test aracı ayrılıyor

5/ Sadece Nakliye ve Test Modelin Taşıma Uçuşları:

Rüzgâr tünelinin olmadığı zamanlarda prototipin kendisi veya ölçekli küçük modeli bir taşıyıcı uçağa -genellikle gövde üstüne- uygun bir platform aracılığıyla yerleştirilerek sınırlı uçuş testleri yapılmıştır. Buna Türkiye’den bir örnek olarak, Türk Hava Kurumu Uçak Fabrikasında THK-5 uçağının gövde üstündeki platformda taşınan 1/10 ölçekle küçültülmüş THK-13 planörünün prototip modelidir.

THK-5 taşıyıcı uçağının üstüne yerleştirilen THK-13 planörünün ölçekli modeli

Hem ABD’de hem Rusya’da uzay mekiği projeleri hızla gelişince her iki ülkede iniş noktasından kontrol ve fırlatma bölgelerine havadan, uçarak mekiğin taşınması önem kazanmıştı. ABD’de bu iş için özel tasarımlı Boeing NB-747, Rusya’da Antanov An-225 Mriya uçakları mekiklerin nakliye görevini yapmışlardı.

Antonov An-225, Buran uzay mekiğini Baykonur uzay istasyonuna taşıyor

Endeavour uzay mekiği B-747 ile Kennedy Uzay Merkezine taşınıyor. Not: Mekiğin eksoz nozullarının yarattığı geri sürüklemeyi azaltmak için bir tür aerodinamik kuyruk konisi takılmıştır.

(*) Uçuş hatlarındaki görevli personeller “parazit” sözcüğünün yerine farklı isimler kullanıyordu. Örneğin Amerikalılar “piggyback”, İngilizler “huckepack”, Almanlar “Beethoven-gerät: Beethoven device ve Vati und son: Dady and son” vb.

Faydalanılan Kaynaklar:

*A Century of Flight (Ray Bonds – Salamander Books Ltd. 2004)

*The History of Aviation (Robert Jackson – Amber Books Ltd, 2007)

*Atlas of World Aviation (Dana Bell – HarperCollins Book, 2008)

*Aviation History (Anne Marie Millbrooke – Jeppesen, 2006)

*Flight: Complete History of Aviation (R.G. Grant – DK Smithsonian, 2022)

*Air Forces of the World (David Willis – Aerospace Publishing, 1999)

*Military Aircraft: World’s Greatest Fighters, Bombers and Transport Aircraft from World War-I to the Present (Thomas Newdick – Amber Books, 2021)

*Türk Uçak Üretimi (Tuncay Deniz – Ertem Matbaa, 2004)

*Mustafa Kemal’in Uçakları (İsmail Yavuz – T. İş Bankası Kültür Yayınları, 2013)

*www.thisdayinaviation.com

*www.popularmechanics.com

*www.smithsonianmag.com

*www.britanicca.com

*www.warhistoruonline.com

*www.wikipedia.org

*https://aeroweb.info