Kaptan Sajjad Gul, 58 yaşında ve 17 bin saatlik uçuş deneyimi olan, aşırı özgüven tutumu sergileyen bir pilottu. 33 yaşında ve 2.100 saatlik uçuşu olan F/O Usman Azam ile aralarındaki güç mesafesi fazlaydı. Kaptanı uyarma ve denetleme sorumluluğundan imtina etmekte; assertif değil, ‘Yes Sir’ kültürü çerçevesinde davranmakta idi. Bu kazada yaşamını yitiren 98 kişilik listenin başında pilotlar yer aldı. Her ikisinin de o gün oruçlu oldukları aileleri tarafından teyit edildi. Kaza inceleme raporunda, hem PIA’ya hem de Pakistan Sivil Havacılık Otoritesi'ne idari sorumluluk yüklendi. Sivil Havacılık Otoritesi'nin pilotların oruçluyken uçmasına ilişkin kurallarının net olmadığı vurgulandı. Kulenin iniş takımları açılmamış olarak iniş yapıldığını uyarmamış olması ve liyakatsiz kişilerin göreve alınması da (nepotizm) kazayı hazırlayan diğer unsurlar olarak zikredildi (1,2,3,4,5). (Bu kazada ana sebebin oruç olduğunu söylemek yanlış olur. Ama katkıda bulunan faktörlerden birisi olduğu düşünülebilir).

2022 yılı Ramazan ayı başında (2 Nisan 2022) Pakistan Havayolları (PIA) Uçuş Hizmetleri Müdürü Aamir Bashir, pilotların ve kabin memurlarının oruç tutmalarının yasaklandığını resmen açıkladı.

Uçuş Emniyet Bültenindeki yazısında Bashir; oruç sürecindeki yeme içme kısıtlamasının performansı azaltan, yorgunluğu, hata ve kazaları arttıran majör unsurlardan biri olduğunu; yememe ve içmemenin kan şekeri düşmesi, kan basıncı azalması ve dehidrasyon yoluyla pilot performansının bozulmasına neden olabileceğini; bunun yalnızca pilotların değil, masum insanların da hayatlarını tehlikeye attığını söyledi. Oruç tutmak isteyen uçuş ekiplerinin Ramazan ayında izin alabileceğini; oruç kısıtlamasına uymayan pilotların lisanslarının iptal edilebileceğini duyurdu (6,7,8,9).

Bu trajik kaza medyada ve forumlarda her yönüyle tartışıldı. Bir yazar, yaklaşık 10 saattir oruçlu olan kaptanın kan şekeri düşüklüğüyle ilgili olarak çok sayıda hata yaptığını; uçuş için %100 fit olmadığını; CAA’nın orucu yasaklaması gerektiğini yazdı (3).

DİPNOTLAR

1. Hindistan’da İslami bir televizyon yazarı, vaiz ve hatip olan Dr. Zakir Naik; uzun menzilli uçuşlarda seferi sayılıp oruç tutmamanın sorun olmadığını, ancak sonra kaza edilmesi gerektiğini; 2 saatlik gibi kısa uçuşlarda oruç tutulabileceğini söyledi (10). 

2. Birleşik Arap Emirlikleri’nin ilk astronotu Sultan el-Neyadi, 2023 yılında 6 aylığına uzaya (ISS) çıkmış; bu süreç Ramazan ayına denk geldiği için oruç tutup tutmayacağı sorularına muhatap olmuştu. Neyadi, “Seferi sayılırım, böyle durumlarda zorunlu değildir; bu nedenle oruç tutmayabilirim” demişti (11).

3. Dünyanın en büyük İslam ülkesi olan Enonezya’da Ulaştırma Bakanlığı Sivil Havacılık Direktörlüğü’nün 2012 yılında yaptığı bir tamimle orucun sağlık, performans ve kazalara etkileri konusunda bir dizi uyarı ve tavsiyelerde bulunmuştur. Bu yazıda, orucun metabolizmaya olumlu etkileri bağlamında, HDL kolesterolü arttırıp LDL’i azalttığı için kalp hastalığı riskini düşürücü etkisi olduğu, bazı kişilerde oruçlu olmanın performansı azaltmadığı, tersine inanç ve itikadın performans artışı yarattığı öne sürülmüştür. Ancak genel bilimsel doğrular olarak da orucun; uyanıklık azalması, yorgunluk artışı, huzursuzluk, mizaç değişimi, bellek sorunları ve sonuçta iş performansında azalma yapabileceği vurgulanmıştır (12).  Endonezya Hava Kuvvetlerinde oruçlu pilotlara sabah saat 10'dan sonra uçuş izni verilmediği, uçuş programlarının iftar sonrasına alındığı bildirilmiştir  (13).

4. Tayland’da, Müslüman pilotların oruç tutmalarına izin verilmemektedir (14).

5. Fas Ulaştırma Bakanı Karim Ghellab, 2006 yılında sivil pilotların oruç tutmamaları gerektiğini, orucun pilot performansını olumsuz biçimde etkilediğinin bilimsel çalışmalarla desteklendiğini; taşıdıkları yolcuların yaşam sorumluluklarının onların omuzlarında olduğunu, (tutucu İslami grupların baskılarına rağmen) cesaretle söylemişti (15).

6. Suudi Arabistan’da Cidde Trafik Müdürü, Ramazan’da özellikle iftar öncesi saatlerde yollarda kaos yaşandığını, trafik kazalarının %20 arttığını söylemişti (16). Yemen’de Sana şehri Trafik Ofisi Müdürü de 2007 yılı Ramazan ayının ilk haftasında trafik kazalarında artış olduğu; bir haftada 97 kazada 7 ölü ve 66 yaralı kaydedildiğini açıklamıştı (17). Trafikte yaşanan bu olayların benzerleri havacılıkta olmaz mıdır?

7. Türk askeri havacılığında uzun yıllardır pilotların görev günlerinde oruç tutmamaları kuralı uygulanmaktadır. Sivil kesimde ise bazı İslam ülkelerindekine benzer bir tavsiye, tamim veya kısıtlama olmamıştır. 2017 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu’ndan yapılan resmi açıklamada (Bakara suresi referans alınarak), ‘oruç tutmamayı mubah kılan mazeretler’ listesi yayınlanmıştır. Başta hastalık, yolculuk, gebelik, emzirme ve yaşlılık halleri olmak üzere, zor ve meşakkatli işlerde çalışan ve sağlıklarının bozulmasından endişe eden kişilerin (sonra kaza etmek ya da fidye vermek koşuluyla) oruçtan muaf oldukları duyurulmuştur (18). Uçuş ve yer ekiplerinin de bu kapsamda olduğu anlaşılmaktadır.

SON SÖZLER

Orucun maneviyata iyi geldiği, doğrudur; ama (kişiden kişiye farklar olsa da) bilişsel ve fiziksel performansı azalttığı gerçektir. Allahıyla yakınlaşma, huşû, derin düşünce, meditasyon modundaki insanların yaşadığı manevi huzur; bir çeşit psikoterapi, psikolojik detoks ve ilâhî banyo gibidir. Oruç sürecinde yaşamın anlamı, dünyevi hırslar, haksızlıklar ve yoksulluk gibi konular üzerinde tefekkür etme ve ‘iyi insan’ olma yönünde özeleştiri yapma gibi güdülenmeler yaşanabilir. Gerçekten de oruç günlerinde bazı kişilerin daha pozitif (hoşgörülü, affedici, olgun, yardımsever) davrandıkları ve güzelleştikleri izlenir. Ancak dikkat ve psikomotor becerilerinin yüksek olmasını gerektiren işler yapan kişilerin oruç tutmalarının performansı olumsuz etkileyip etkilemediğine dair kaygılar da hep olmuştur. Tartışmalar, orucun sağlığı, performansı ve kazaları nasıl etkilediği üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Etik ve işlevsel yönleri olan sorular şunlardır:

- Kalp veya şeker hastası ya da hamile bir insan oruç tutarsa sağlığı nasıl etkilenir?          

- Müsabakaya çıkacak sporcuların, sınava hazırlanan öğrencilerin, kritik kararlar vermesi beklenen hâkim, komutan veya devlet adamlarının oruç tutması ne kadar doğrudur?

- Saatler boyu süren kritik ameliyatlara giren doktorların; el becerileri, dikkat, algı, bellek, farkındalık, karar verme, stres kontrolü ve takım çalışmasını yönetme becerileri mükemmel olabilir mi? Bir yakınımızın yaşamsal beyin veya kalp operasyonunu oruçlu bir ameliyat ekibinin yapmasından kaygı duymaz mıyız?  

- Bireysel bir ibadet farizasının kamusal alanda görev yaparken (az veya çok düzeyde) komplikasyonlar yaratması olasılığı varsa, bunun ertelenmesi gerekmez mi?

Kaynaklar

1. Kamlesh Singh. Ji, Sir ji: Did PIA Flight 8303 crash because of Yes Sir culture? Daily O (May 31, 2020)

2. Mark Finlay. Can Muslim Pilots Observe Fasts During Ramadan? Simple Flying (Apr 25, 2023).

3. Amead Lone. Fasting Pilots Not 100% Fit. History of PIA (Jun 30, 2020).

4. Haroon Hayder. PIA Bans Pilots and Cabin Crew From Fasting in Ramadan. ProPakistani (Apr 2, 2022).

5. Asad Hashim. Pakistan plane crash that killed 98 blamed on ‘human error.’ El Jazeerea (24 Jun, 2020).

6. Haroon Hayder. PIA Bans Pilots and Cabin Crew From Fasting in Ramadan. ProPakistani (Apr 2, 2022).

7. Ramazan: Pia Pilots, Flight Crew Members Barred From Fasting. AryNews (Apr 2, 2022).

8. https://www.youtube.com/watch?v=haBxjK70yt0

9.TIKLAYINIZ

10. Is a Pilot while Flying a Plane Exempted from Fasting? (26 Apr, 2021) 

11. wionews.com

12. Cultural perspectives on flight operations and the impact of Ramadan fasting on crew performance. (2012) Indonesian Directorate General of Civil Aviation. 

13. trthaber.com

14. 14

15. The view from Fez: Moroccon News #29 (Dec 20, 2006).

16. Saleh Fareed. Road accidents up 20 percent in Ramadan. Arab News JEDDAH, 2 Nov 2004.

17. Yemen Observer (Sep 25, 2007) Traffic accidents on the rise in Ramadan. 

18. (12.7.2017)