Canlılarda tek hücreden çok hücreye, denizden karaya, çok sonraları havaya ve yüzgeçten kanada geçiş aşaması yaklaşık 600 milyon yıl önce gerçekleşmişti. Hox isimli genlerin embriyodaki minik değişimiyle ilk canlı kanatlanarak gökyüzüne taşındı. Kuşlar yıllarca çoğalarak ve çeşitlenerek gökyüzünde, biraz da yeryüzünde yaşadılar. Taa ki insanlar da gökyüzüne çıkıncaya kadar yukarısı hep onlarındı; şimdi özgürlüklerini korumakta çok güçlük çekiyorlar…

İnsanlık, Homo erectus aşamasındayken onlar gökyüzündeydi ve türlerini çeşitli biçimlerde çoğaltırken insanlık taş devrine geçti. Pagan dinlerle birlikte kuşlar hem mitoslarda, hem de günlük yaşamda insanların tepesinde yer aldılar. Her bir klan, boy kendi kültürünü geliştirirlerken kuşlar da mit, efsane, öykü, destan ve yaşam pratiklerine girdiler.

İnsanlar çevreyi gözlemlerken kuşlar da incelenenler arasındaydı. Kanat çırpmalarından, havalanmalarına, göçlerinden, yuva, üreme alışkanlıklarına ve elbette avlanma-beslenme özellikleri hep gözlendi. İnsanlar onlardan uçma dersi aldılar…

Yaratılış Efsanelerindeki Kuşlar

Bazı kuşlar antik toplumlarda yaratılış ve bütünlük mitlerinde yer aldılar. Örneğin antik Mısırlılar’da kozmosun embriyosu olan dört ana eleman (su, toprak, hava, ateş) birer tanrıyla simgelenmişti. Bunlar bir araya gelip kaos ortamında bir yumurta oluşturdu. Yumurtadan görkemli bir kuş doğarak kutsal göklere yükseldi: Bu kuş yaratıcının suretiydi. Ve kuş sonraları Mısır’da ördek olarak kabul edildi. Aynı şekilde Finliler’in ulusal destanı Kalevala’da suların anası ördek Ere, kozmosun yaratıcısı olarak kutsandı. Bazı toplumlarda ördeğin yerini kaz almıştı. Örneğin Hint mitolojisindeki bütünlük simgesi Brahman’ın sureti yaban kazıydı. Cayenne Kızılderililerin yaradılış öyküsündeki Büyük Ruh Maheo, bir kazın öğüdüyle her şeyi başlatmıştı. Divan-ü Lügat-it-Türk’e göre Alp Er Tunga’nın kızının ismi Kaz’dı…

Güvercin simgesi Yunan mitolojisine ilk kez Yunan tanrıçası Eurynome’yle girdi. Aşk tanrıçası Aphrodite’nin arabasını güvercinlerin çektiğine inanılırdı. Barışın simgesi olarak modern toplumlara ulaşan tek kuş oldu. Tüm inançlarda temizlik ve saflığın sembolü olarak görüldüler. Polinezya yerlilerinin uçurdukları güvercin, ilahî haberci, başka toplumlarda ruh ile kalpteki huzuru simgeledi. Slav geleneklerinde ruhun kendisi olurken, eski Anadolu toplumlarında İlahî Ana’yı temsil ediyordu. Hititler’de bekâret, doğurganlık ve annelikle ilişkilendirilmişti. İlahî yaratılış simgesi tek tanrılı dinlerde de kutsallığını korudu. Örneğin Hızır, efsanelerde sık sık güvercin suretine bürünürken, Museviler Kudüs Tapınağında arınmak için güvercin kurban etmişlerdi. Öte yandan Hristiyanlıkta kutsal üçlüden (tanrı-oğul-kutsal ruh) “kutsal ruh”, güvercin olarak simgelenmişti. Müslümanlıkta peygambere olan saygısından ötürü Kâbe’nin üzerinden uçmadığına inanılır.

Efsaneye göre evren oluştuktan sonra “Ayrışma” için yılanlarla kartallar, Ağrı Dağını ele geçirmek için savaştılar. Iğdır Ovasında haftalarca süren çatışma sonucunda yılanlar yenildi. Sonuçta ilahî göklerin hâkimi olan kuş, eril, yeryüzünün simgesi olan yılan ise dişil karaktere büründü.

Sümer, Mısır, Kuzey Asya halklarından Somatyalılar, Hawaii, Malinezya, Çin, Hint, Altay’daki Türk boyları vb. hepsinde benzer tufan efsanesi vardır. Bunlarda değişik olsa da güvercin gagasında taşıdığı dalla insanlar yenidünyalarına kavuşmuşlardı. Ardından tek tanrılı dinlerin hepsinde, yenidünyanın habercisi olarak güvercini seçmişlerdi.

Orta Asya halklarında önemli yeri olan şamanların uçtuğuna, gökleri dolaştığına ve göklerin değişik katlarında bulunan çeşitli tanrılarla buluştuklarına inanılırdı. Bunun için Altaylı şamanlar, Ülgen’e (Tanrı-Kuday) sunulmak için otla doldurulduktan sonra beze sarılmış kaz biçimindeki nesnenin üzerine oturarak uçma hazırlıklarına girişirlerdi. Yakut Türklerinin inançlarına göre şamanlar, yeryüzüne bir kartal tarafından getirilirdi. Ayrıca şamanın ruhunu henüz doğmadan önce kartal yerdi…

Efsanelere göre Bögü Han, Süleyman Peygamber ve Hristiyanlıkta St. Franci(e)sco kuşdillerini anlayıp, konuşabilirlerdi…

Anka Kuşu: Anka, Zümrüd-ü Anka, Al-Anqa, Anka-yi Mugrip, Anzu, Bennu, Sirenk, Semender Kuşu, Garuda, Simurg, Kerkes kuşu, Tuğrul (Toğrul), Devlet Kuşu, Phoenix, Phoeinix isimlerini de almıştır. Düş ve söylenceler dünyasında çok büyük yeri vardır. Arap-Fars bilim kitapları, Çin, Sümer, Yunan mitolojisi, Mısır, Yahudi, İslam, Hint ve Kızılderili efsanelerinden Binbirgece masallarına kadar çok geniş yelpazede yer almaktadır. Aslında halklar birbirinden etkilenerek kendi coğrafyasının Anka kuşunu yaratmışlardır. Anka’yı doğulu kaynaklar “ismi bilinen cismi bilinmeyen bir kuş” olarak tanımlamaktadır. Bir anlamı da “uzun boylu” olan kuşun kanatları renkli tüylerden oluştuğu söylencelerden anlaşılmaktadır. Zaman zaman köpek başlı insan olarak veya aslanpençeli biçimde de resmedilmiştir. Memeli olarak kabul edilen Simurg’ un insan diliyle konuştuğu, konakladığı yerlere birkaç tüyünü bıraktığı, kendisine gerek duyulursa bu tüylerin yakılmasıyla iyileştirici gücünü kullanmak için geri geldiği rivayet edilmiştir.

Çeşitli efsanelerin ortak noktasına göre Anka Kuşu güzel ötüşüyle kendisinin ölüm vaktinin geldiğini belirtir. Ardından kanatlarını birbirine sürterek kıvılcım çıkartarak kendi ateşini yakar. Simurgun kendisini alevler kaplayıncaya kadar yaklaşık 1.700 yıl yaşar, sonra küllerinden yeni bir yumurta meydana gelir. Bu yumurtadan kuş, daha bilge olarak doğar. Dolayısıyla (özellikle erken Hıristiyan dönemlerinde) yeniden doğuşun sembolüdür. Aynı kültürde Simurgun dünyanın üç kez yıkılışına şahit olduğuna inanılır. Bazı kültürlerde bu döngü, sonsuza kadar devam eder. Daha sonraki kayıtlarda onun ölümsüz olduğu ve bilgi ağacında bir yuvası olduğu kabul edilir. Simurg uçuşa başlarken, bilgi ağacını sallayarak tohumları dünyaya saçılmıştır. Böylelikle bitkilerin yetişmesine neden olduğuna da inanılır.

Antik Mısır’da küllerinden yeni doğan kuş, doğduğu külleri güneş kentindeki (Hierapolis) tapınakta Ra’ya sunar. Ortadoğu efsanelerine göre (Fars, Arap, Müslümanlığın kabulünden sonra Türk’ler) Simurgun Kaf dağında yaşadığı varsayılır. Çok yükseklerde uçan Anka’nın bir insana talih getireceği zaman alçalıp kişinin omzuna konacağına inanılır. Ayrıca bu kuşa atfedilen reenkarnasyon, spirütüel aydınlanma gibi özellikler de vardır. Kuzey Amerika mitolojisinde kuşun (phoenix) yanması cehenneme iniş deneyimi, yeniden doğması ise saf bilinç halinin elde edilişini simgelemektedir. Öte yandan Yahudiler Anka kuşunun çocukları boğduğu için Musa Peygamber tarafından kovulduğuna inanırlar.

İslam tasavvuf düşüncesinde “tanrı, insanın kendindedir” inancı Simurg efsanesiyle örneklendirilir. İranlı yazar Feridüddin Attâr tarafından yazılmış Mantık Al-Tâyr (Kuş Mantığı) kitabına göre, İran’da yaşayan yüzbinlerce kuş, efsanedeki Tanrısal Kuşa (Simurg) ulaşmak için Kaf dağına, bilge kuş Hüt Hüt’ün liderliğinde uçuşa başlarlar. Yollardaki bir sürü engeller (tembellik, bencillik, hırs, aşk, ayrılık, marifet, kıskançlık, rahatına düşkünlük, kuşkuculuk, tamahkârlık, güce tapınma vb.) birçok kuşu tutar. Yedi vadiden geçerler: 1.istek, 2.aşk, 3.marifet, 4.gönül tokluğu, doygunluk, 5.birlik, teklik, 6.hayret, 7.yokluk, yok oluş. Geride 30 kuş kalır. (Simurgun Farsçadaki diğer bir anlamı da 30 kuştur.) Bu 30 kuş, en son vardıkları Kaf Dağında, kendi serüvenlerinin yazılı olduğu 30 tane kâğıdı görürler. Anlar ki aradıkları tanrı Simurg kendileridir! Onlar inandığı sürece tanrı-kral vardır, gerçek yolculuk kendine yapılan yolculuktur. Kısacası kendini aramaktır. Önemli olan yola çıkma cesaretidir. Yazar Mantık Al-Tâyr kitabını şu sözlerle bitirir:                 

"Hulâsa burada söz kısaldı, söylemeye imkân yok.

Kılavuz da kalmadı, yolcu da, hatta yol da...!”

(Devam edecek...)