“Yaşamımızda çok az an vardır ki, bir uçağın havalanışı kadar yürek ferahlatıcı olsun.”

                                                                               Alain de Botton

Olumsuz hava koşullarında uçağın sallantılarla uçması (türbülans) özellikle uçuşun kalkış ve iniş safhasında yolcuları daha da korkutup rahatsız etmektedir. Genellikle Türk yolcuların uçuştan bahsederken “hava boşluğuna düştük” ifadesi bunun ilginç örneklerindendir.

Uçakta tüm yolcular (kucak çocukları da dâhil) bir kemerle koltuğa bağlanır. Yoksa şiddetli türbülanslarda uçağı etkileyen kuvvetler 70-80kg'lık bir kişiyi rahatlıkla kabinin tavanına çarpıp yere düşürebilmektedir.

Dünyanın çeşitli yörelerinde sert hava koşullarında salimen inişi, bazı yolcular söz veya alkışla kutlarlar. Örneğin bu tür sözcükler arasında yer alan “şiir gibi indi” diyen kişiler, o sallantı içerisinde kendi korkusunu bastırmak için bu türden sözcükleri sarf ettikten sonra, çevresini esprilerine boğabilmektedir. Burada ilginç olan bilinmezliğin korkusunun kişilerde farklı gelişip, değişik davranışlarla sergilenmesidir: Aşırı korku, tedirginlik, stres sonucu kasların kilitlenmesi, hiç konuşamama, nefes alışverişlerinde düzensizlik. Bu tablo zaman zaman daha ağırlaşabilmektedir. Genellikle stres ve bilinmezlik kaynaklı korkuların tetiklediği psikolojik rahatsızlıklar sıklıkla karşılaşılan durumdur. Örneğin panik atak önemli bir rahatsızlık olup, uçağı geri döndürme veya havada acil inişe kadar götürebilmektedir. Kapalı yer korkuları yüzünden saldırgan davranışlar yolcuda gelişebilmektedir.

Kara yolculuğunda korku mekanizmasını çalıştıran pek çok durumu, kişi gözlemlemesine ve sıkıntılarında aracın uygun yerde durdurulup inilmesi gibi çıkış yolları bulunmasına rağmen uçakta durum tersidir. Çünkü yaşanılanların hiç farkında olunmamasının yanısıra, uçağı hemen durdurup inme şansına yolcular sahip değildir. [Rahmetli Zeki Müren’in meşhur siyah beyaz filmindeki “durdurun uçağı inecek var” sahnesi hariç…] Diğer bir faktör de kişinin kendi iradesiyle durumu değiştiremeyeceğini bilmek, olanlara katlanmak duygusu ağır basabilir. Önemli faktörlerden birisi de güvensizlik (kişinin kendine olan güven problemi) kaynaklıdır.

Herkesin uçuş korkusu farklı nedenlere dayanabilir. Örneğin yazar Enis Batur korkusunu 1974 kışında THY'nin DC-10 uçağının Paris kazasından sonra görevli olarak Ermenonville Ormanına gitmesine bağlamaktadır. Babasının ve dedesinin pilot olmaları “ölüme kilitli pervane” yaşamlarına bağlı boyutuna rağmen kaza bölgesinde uçak enkazının yakıp kavurduklarını gördükten sonra bu korkunun başladığını itiraf etmektedir.

Üst solunum yolları enfeksiyonu rahatsızlıklarından kaynaklanan sıkıntılar özellikle tırmanış ve alçalışta kendini gösterir. Bu durumdaki kucak bebekleri derdini anlatamadığı için ciddi ağlama krizlerine girebilmektedirler. Diğer sık rastlanan rahatsızlık türü de şeker ve onun düzeyinden kaynaklanmaktadır.

Öte yandan uçaktan kaynaklanan gürültü, titreşim, ani basınç kaybı gibi fiziksel etmenler öncelikle stresi arttırırken, bilinen rahatsızlıkları da beraberinde getirebilmektedir.

Kıtalararası uzun uçuşlarda, boylam değişikliğine bağlı olarak gelişen zaman farklılığı (jet-lag) yolcuların biyolojik saatlerinde önemli etkiler yapar. Olumsuz etkiler doğuya veya batıya uçmakla birlikte, kişinin erken kalkan/geç yatan yapısına da bağlıdır. Farklı öğünler, uyku saatlerinin kayması, tuvalet alışkanlıklarındaki olumsuzluk, algı/dikkat eksikliği, yorgunluk, baş ağrısı, sinirlilik vb. durumlar kişilerin yaş, sağlık kondisyonuna bağlı olarak değişik etkileyebilmektedir.

9/YOLCU HAKLARI:

“Yolcu olarak uçarken iki şey hissedilir: Can sıkıntısı ve panik”

                                                                            Orson Welles

Uçak yolcularının (uluslararası ve dâhili uçuşlarda) haklarını korumak için 1913 yılında IATA (Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği) kurulmuştur. Daha sonraki yıllarda havacılıktaki gelişmelere paralel olarak yeni oluşumları düzenlemek için çeşitli uluslararası toplantılar düzenlenip, alınan kararlar için sözleşmeler ülkelerin onayına sunulmuştur. Ayrıca her ülke kendi kurallarını bu antlaşmalar sınırları içinde kalacak şekilde geliştirip yürürlüğe koymuştur. Yolcu haklarını da kapsayan 1929 tarihli Varşova Konvansiyonunu Türkiye ancak 1977'de onaylarken, 1999'da yeni hükümler getiren Montreal Konvansiyonunu yine TBMM ancak 2009'da onaylayabilmiştir! Öte yandan 1944 yılında Uluslararası Sivil Havacılık Konvansiyonu ve Uluslararası Hava Ulaşım ile Hava Transit Antlaşmalarını onaylayan 479 sayılı yasa, 5 Haziran 1945 tarihinde çıkarılmıştı.

Yolcu hakları kapsamında rezervasyon, havayolu şirketlerinin uçulan rota-tarife konusunda yolcuyu tam bilgilendirme, fazla bilet satışı (overbooking) veya rezervasyon durumunda yolcu hakları, biletin ait olduğu sınıftan daha düşük bölümde oturtulması durumunda yolcu hakları, gecikmelerde (saat-mesafe) yine yolcunun hakları (yemek, barınma vb.) ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Öte yandan uçuş iptallerinde önceden yolcuya bildirim yapılması ya da aksi durumlarda ödenecek tazminatlar, havayolunun sorumlulukları netleştirilmiştir. Kaza durumunda yolcu tazminatları en son 1999 Montreal Konvansiyonuyla ile daha ayrıntılı düzenlenmiştir. Ayrıca bagaj kayıpları ve hasarlanmasından sorumlu olan havayolunun yolcuların zararını tazmin etmesiyle ilgili sorumluluklar da belirtilmiştir.

Uçuş iptalleri veya gecikmeler savaş, siyasi istikrarsızlık, meteorolojik kısıtlamalar, grev gibi olağandışı şartlar sonucu gerçekleşmişse, taşıyıcının alınması gereken tüm önlemlerin yerine getirilmesi şartıyla havayolu şirketlerinin yolcuya ödemekle yükümlü tazminatlardan muaf olması durumları da belirtilmiştir.

IATA’nın belirlediği yolcu hakları minimum olmak kaydıyla Avrupa Birliği üye her ülkenin özel hükümleriyle daha farklı ve yolcu lehine olmak koşuluyla fazladan haklar tanıyabilmektedir.

İtaatsizlik-karışıklık çıkaran yolcunun uçaktan indirilmesi güvenlik güçlerine teslimi, ardından uygulanacak yasal işlemler ülkelere göre farklılıklar gösterilmektedir. Bu arada uçağın içi ait olduğu ülkenin toprakları olarak kabul edilmekte, uçak başka ülke(ler)de olsa bile ait olduğu ülkenin hukuk kuralları uygulanmaktadır. Diğer taraftan yolcunun uçaktan inme hakkıyla (yolculuktan vaz geçme) ilgili bağlayıcı hükümler Tokyo Konvansiyonunda düzenlenmiştir. Ardından ülkeler farklı yasal hükümler getirmişlerdir. Türkiye’de nedeni ne olursa olsun uçmaktan vazgeçip inmek isteyen yolcunun talebine uçuş ekibi/havayolu şirketinin uymaması, yolcunun seyahat özgürlüğünün kısıtlanması olarak yorumlanmaktadır. Öte yandan çeşitli nedenlerle uçuş ekibinin kemer bağlama talimatına uymayan yolcunun koltuğundan veya ayakta iken dengesini kaybederek savrulmasıyla zarar görmesi veya diğer yolculara zarar vermesi durumu yine Tokyo Konvansiyonunda belirtilmiştir. Bu konuda da ülkeler farklı yaptırımlar, yetkiler uygulamaktadır.

1983 yılında 2980 sayılı Türk Sivil Havacılık yasası ile yolcunun hakları korunurken, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası hava sözleşmeleri hakkı saklı kalmak koşuluyla “Türk Ticaret Kanunu hükümleri uygulanır” maddesiyle boşluklar doldurulmaya çalışılmıştır.

ICAO’nun (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü) belirlediği tebliğe göre bagaj kaybı/hasarında yük için kilo başına 19 SDR*, bagaj için her bir yolcuya 1131 SDR, gecikme için yolcu başına 4694 SDR, ölüm ve yaralanma durumunda yolcu başına mutlak sorumluluk sınırı 113.100 SDR tazminat bedelleri yükseltilmiştir.

(*) SDR [Özel Çekme Hakları-Special Drawing Rights]: IMF’ye üye ülkelerin 1969 da oluşturulan uluslararası rezerv varlığıdır. SDR’in değeri Avro (€), İngiliz Poundu (£), Amerikan Doları ($) ve Japon Yeninden (¥) oluşur. Her gün 15.30 da Merkez Bankası bu değeri yayınlar.

Özet Olarak Türkiye’den Yapılan Uçuşlarda Uygulanan Tazminatlar:

Uçuş iptali veya havayolunun parkur değişikliğinde bilet bedelini ödeme veya ara noktada değişiklik olmuşsa son varış noktasına boş koltuk durumu ya da yolcunun talebinde yolculuğun ilk başlangıç noktasına ilk fırsatta dönüş hakkı vardır. Bekleme süresince

1. 2-3 saat arası gecikme: Belli ölçüde içecek (soğuk-sıcak)
2. 3-5 saat arası gecikme: İçeceklere ilaveten günün zamanına göre kahvaltı veya yemek
3. 5 saat üzerinde gecikme: B şıkkına ilaveten sıcak soğuk içecekler, ek hafif ara yemeği

*Avrupa Birliği kurallarında zaman kısıtlamasına bir de uzaklık faktörü (km cinsinden) eklenmiştir. Ayrıca 4 saat ve 3 bin 500 km'den uzun uçuşlardaki gecikmelerde havayolu şirketi yolculara, iki telefon görüşme hakkı, faks/teleks/e-mail yollama olanaklarını da sağlar.

Her ne olursa olsun kapitalist dünyada uçak yolcusu en örgütsüz, en az hakkını arayan tüketici kategorisindedir. Bu yüzden havayolu şirketlerinin tazminat ödememek için karınca duasıyla yazılmış haklar, antlaşmalar ve yükümlülükler genellikle okunmadan kabul edilir. Bu yüzden anlaşmazlıklarda havayolu şirketleri sorumluluklarından sıyrılmaları daha kolaydır.

10/GELİŞ-VARIŞ:

“Her yolculuk, kendi çizgileri içinde bir başka yolculuk gizler; sapılmayan dönemeç, unutulan bir açı...”   JEANETTE WINTERSON

Gidebilmek için sabit adresiniz varsa dönüş kaçınılmazdır: Bazen gitmek zor olsa da dönüş daha da zor olabilir… Seyahat süresini (bunu evden, otelden vb. ayrılıştan itibaren) hesaplamak önemlidir. Elbette uçaktan iniş, uluslararası uçuşlarda pasaport geçişi, valizi alma, gümrük kontrollerinden geçiş eylemleri ayrı beceri ve dayanıklılık istemektedir. Uluslararası uçuşlarda, özellikle gelişmiş ülkelere girişte pasaport görevlilerinin kılı kırk yaran sorgulamaları, hatta üstü örtük yabancı düşmanlıklarını atlatmak diğer bir sabır aşamasıdır.

Dönen bant etrafında mevzilenmek, gelen valizler içerisinden kişinin kendi eşyasını ayırt edip, banttan alma çabaları, aceleci yolcular yüzünden güçlükle yapıldığı durumlar çoktur. Kayıp valiz hadisesi oldukça can sıkıcı bir durum olup, tüm gezinin keyfini kaçırabilmektedir. Hele uzun bir uçuş sonu yorgunluk had safhada iken çanta-valiz(ler)in kaybolması tam bir şok yaratır. Çok nadir olsa da valizlerin aşırı hasarlanması başa gelebilecek hadiselerdendir. Bu yüzden çok yeni, pahalı ve albenisi yüksek çanta/valiz(ler)in kullanılmamasında fayda vardır.

Terminalin çıkışında (varsa) bekleyenleri bulmak için o kalabalık kargaşada göz gezdirmek son çabalardır. Gerçi günümüzde akıllı cep telefonlarının bu konudaki pratik faydaları tartışılmazdır. Karşılayıcılarla buluşulduğunda anlık sevgi patlamaları, coşkular ülkelere, toplumlara hatta yörelere göre farklılıklar göstermesine rağmen sevinç odaklı olması önemlidir.

Eve dönüşte arabanızın otoparktaki yerini bulmak, yola koyulmak ve eve salimen varmak son aşama olup, yorgunluktan ötürü özel önem verilmesi gereken bir safhadır. Bazı yerlerde taksi sıraları özellikler göstermektedir: Farklı bölgelere ayrı taksi durak-kuyrukları uygulamasında, doğru kuyruğa girildiğine emin olunması gerekmektedir.

Seyahat bitip de ev veya konaklama yerine ulaştığımızda ne kadarımız yolculuk üzerine düşünürüz? Yola çıkmadan önceki beklentilerle, yolculuk bitiminde birikmiş anılar arasında ne kadar irdeleme yaparız? Bilinmez…

Faydalanılan Kaynaklar:

*Somon Balığıyla Yolculuk (Umberto Eco-Can Yayınları, 1997)

*Günlük Yaşamdan Sanata (Umberto Eco-Can Yayınları, 2012)

*Kaçamamak (Münir Göle-Can Yayınları, 2005)

*Yaşadığım Gibi (Ahmet Hamdi Tanpınar-Dergâh Yayınları, 2000)

*Başka Yollar (Enis Batur-Yapı Kredi Yayınları, 2002)

*Amerika Büyük Bir Şaka Sevgili Frank, Ama Ona Ne Kadar Gülebiliriz (Enis Batur-Yapı Kredi Yayınları, 1999)

*Yolcu (Enis Batur-Kırmızı Yayınları, 2011)

*Uçuştan Uçuşa (Ursula K.Le Guin-Metis Yayıncılık, 2004)

*Sizi Uçuranlar (Yelda Rasenfos-Reiki Yayıncılık, 2004)

*Come Fly with Us!: A Global History of the Airline Hostess (Johanna Omelia & Michael Waldock-Collectors Pr. 2003)

*Var mı Hostes Olmak İsteyen (Cem Nihat Kuşçu-Sokak Kitapları, 2013)

*Yolculuğa Övgü (Michel Onfray-Redingot Kitap, 2017)

*Hava Hukuku-I (Yaşar Öztürk- Ceylan Ofset, 2010)

*Turizm Ulaştırması (Editör: İrfan Arıkan-Detay Yayıncılık, 2015)

*Taşıma İşletmeleri Muhasebesi (Editör: Yusuf Sürmen-Umuttepe Yayınları, 2015)

*Seyahat Sanatı (Alain de Botton-Sel Yayıncılık, 2002)

*Uçak Dolusu Zihinler (Ayşe Özgener-Büyükada Yayıncılık, 2016)

*Yolda (Buket Uzuner-Turkuvaz Kitap, 2008)

*Havaalanında Bir Hafta (Alain de Botton-Sel yayıncılık, 2009)

*Yolculuklar ve Öteki Yolculuklar (Antonio Tabucchi-Can Yayınları, 2016)

*Türkiye’de Ticari Havacılık Tarihi (Kıvanç Hürtürk &Stuart Kline-D Yayınevi, 2009)

*Yol Arkadaşım (Gündüz Vassaf-Karakarga Yayınları, 2016)

*Havacılık ve Uzay Psikolojisi (Muzaffer Çetingüç-Nobel Akademik yayıncılık, 2016)

*Güneydeki Ülke (Şavkar Altınel- Yapı Kredi Yayınları,2006)

*İstikbal Göklerin Gökler Bizimdir Cilt-II (Oktay Verel-Türk Hava Kurumu Yayınları, 1985)

*Cogito Dergi (Yapı Kredi Yayınları Sayı:59, 2009)

*A Century of Flight(Ray Bonds-Salamander Books, 2004)