- Kalp, şeker veya epilepsi hastası bir insan oruç tutarsa sağlığı nasıl etkilenir?     

- Sınava hazırlanan bir öğrenci, müsabakaya çıkacak bir sporcu; işlerini doğru yapması şart olan hâkim, komutan veya devlet adamlarının oruç tutması caiz midir?

- Pilot, şoför, doktor gibi kritik işler yapan meslek erbabında oruç nedeniyle hata yapma riski artmakta mıdır?

Eğer bu soruların işaret ettiği kaygılar doğru ise, özellikle yaz aylarında 17-18 saat gibi uzun sürelerle (katı diyet, oruç) gıda ve sıvı alımının kesilmesi, ameliyat yapan bir beyin cerrahı gibi, uçuş ve yer ekiplerinin de mesleki becerilerini olumsuz etkileyebilir. Dinimizin hastalıklı durumlar için önerdiği oruç affı, ayrıca çalışmanın da bir çeşit ibadet olduğu kaidesi, kritik işler yapan insanların oruçtan muaf olduklarının kanıtıdır. Yani görev günlerinde riski azaltmak amacıyla oruç tutulmaması, dinen sakıncalı olmadığı gibi, akılcı ve etik bir davranıştır.

Havacılıkta risk tahminleri, her şeyin yolunda gittiği uçuşlara göre değil, acil durum senaryolarına göre yapılır. Uçuş ve yer ekipleri bu ‘emergency’lerde en doğru karar ve kumandaları en kısa zaman dilimlerinde vermek durumundadır. Bu noktada minimal zafiyet unsurları bile göz ardı edilemez.

Orucun genel sağlığı nasıl etkilediği üzerinde yapılan araştırmalardan elde edilen özet bilgiler şunlardır:

1. İngiltere’de Aberdeen Üniversitesi ile Kuveyt Üniversitesi tıp uzmanlarının ortaklaşa çalışmasında, Ramazan ayı boyunca oruç tutan sıradan insanlarda metabolik değişimlerin olduğu, ama bunların yaşamı tehdit eder boyutta olmadığı belirlenmiştir. Sağlıklı kişilerde vücudun susuz kalmasına ait önemli bir tıbbi sorun görülmemiş; ancak iritabilite, uykusuzluk, halsizlik ve baş ağrısı şikâyetleri oruç süresince artmıştır. Oruçlu kişilerin baş ağrılarının %14’ü migren, %67’si sinirsel gerilim tipidir (1).
2. Oruç tutan gebe kadınların sıvı alımını kısıtlamanın bebeğin gelişimine etkisi olumsuzdur.
3. Akşam saatlerindeki hipoglisemi mizaç değişimi yaratmakta; diyabetiklerde buna metabolik bozukluklar da eklendiği için şeker hastalarının oruç tutması uygun görülmemektedir.
4. Peptik ülseri olanlarda Türkiye’de yapılan bir çalışmada, Ramazan süresince komplikasyonların arttığı belirlenmiştir (10).
5. Epileptik hastaların, nöbet olasılığı arttığı için oruç tutması sakıncalıdır.
6. Lityum tedavisi altındaki bipolar hastaların %45’inde Ramazan ayında alevlenme olmuştur (5).
7. Akut koroner kalp hastalarında ve böbrek taşı olgularında orucun önemli bir olumsuz etkisi görülmemiştir. Ağır iftar yemekleri sonrası inme olayları rapor edilmektedir.
8. Orucun uzun yaşamaya katkısı olduğu öne sürülmüştür (4).
9. Orucun kanser gelişimini azaltmada yararları üzerine uzman görüşleri vardır.
10. İngiltere’deki acil servislere başvuran Müslümanlarda, Ramazan ayında zihinsel işlevlerde azalma gözlenmiştir. Bunun nedenleri; günlük yaşama ritminin bozulması, uyku düzensizliği, tiryakilerin sigara ve kafein gibi uyarıcıları alamamasıdır (1,5).

Bütün bu bilgilerin üst düzey psikomotor ve bilişsel performans gerektiren işlerde çalışan değil, sıradan insanlar için olduğu göz önünde tutulmalıdır.

Oruç ve Kazalar

Ramazan orucunda kronobiyolojik değişimler olur, yani uyku-uyanıklık ritmi değişir; bu da trafik kazalarını arttırmada örtülü rol oynar.

Karayollarındaki durum: İftara yakın saatlerde insanların daha aceleci, sinirli, dikkatsiz ve karamsar olmaları yüzünden trafik kazalarının arttığı yönünde İslâm ülkelerinden gelen raporlar vardır (5). Suudi Arabistan’da Cidde Trafik Müdürü, Ramazanda özellikle iftar öncesi saatlerde yollarda kaos yaşandığını, trafik kazalarının %20 arttığını söylemiştir (2). Türkiye’de 1984-2004 arasındaki 20 yılda, trafik kazalarının Ramazan ayında gerçekleşenlerin oranında %10 düzeyinde bir artış olduğu, bunun orucun ikinci haftasında belirginleştiği görülmüştür (4). Yemen’de 2007 yılı Ramazan ayının ilk haftasında trafik kazalarının arttığı; Sana şehrinde bir haftada 97 kazada 7 ölü ve 66 yaralı kaydedildiği Trafik Ofisi Müdürü tarafından açıklanmıştır (6). Ramazan ayında artan kazaların nedeni olarak, oruçlu kişilerde yorgunluk ve zihinsel bozulmalara dikkat çekilmektedir (3). Birleşik Arap Emirlikleri’nin Dubai şehrinde her yılın Ramazan aylarında trafik kazalarında artış olduğu rapor edilmiştir. İstatistiklere göre, 2007 yılı Ramazanında 250 kaza ve 45 ölüm; 2008 yılında 298 kaza, 18 ölüm; 2009 yılında 231 kaza ve 16 ölüm olmuştur (11). Türkiye'de Karayolu Trafik ve Yol Güvenliği Araştırma Derneği, 2010 yılında Ramazanın aşırı sıcaklara denk gelmesinin ve 16 saat süreyle aç-susuz kalmanın oruç tutan sürücüleri özellikle şehirlerarası yollarda olumsuz etkileyebileceğini bildirmişti (12).

Havacılıktaki durum: Bugüne kadar ana sebebin pilotun oruçlu olması olarak belirlenen bir uçuş kazası olmamıştır; bu sevindiricidir, ama olmayacağı söylenemez. Askeri pilotlarda orucun olumsuz etkileri daha belirgindir; fizik performansın ve ortostatik toleransın azalmasıyla G kuvvetlerine direnç düşmektedir (8). Sporcular gibi zorlu fiziksel streslere maruz kalan askeri pilotların oruç tutması kesinlikle yasaklanır. Fas’ta Ulaştırma Bakanı Karim Ghellab, sivil pilotların da oruç tutmamaları gerektiğini, orucun pilot performansını olumsuz biçimde etkilediğinin bilimsel çalışmalarla desteklendiğini; taşıdıkları yolcuların yaşam sorumluluklarının onların omuzlarında olduğunu (tutucu İslami grupların baskılarına rağmen) cesaretle söylemiştir (9). 2018 yılında Birleşik Arab Emirlikleri'nden gelen bir yayında, mütedeyyin bir Air Arabia pilotunun konuya bakışı şöyledir: “Yüzlerce yolcunun sorumluluğunu alan bir pilotun iyi uyumuş, iyi beslenmiş ve işine iyi odaklanmış olması için oruç tutmaması gerekir... Özellikle de Atlantik üzeri gibi uzun menzilli uçuşlarda...” (13).

 ABD'de FAA tarafından yaptırılan bir araştırmada, günün ilerleyen saatlerinde oruçlu sivil havacılık pilotlarının yorgunluklarında (normal yemek yiyen gruba göre) artış olduğu, ancak daha sonraki günlerde adaptasyon sağlandığı ve iki grubun eşitlendiği öne sürülmüştür (7). Toleransta kişisel farklılıkların olabileceği de dikkate alınmak koşuluyla bu durum, manevi doyumların motivasyonu ile açıklanabilir; yani açlık algısının bastırılması ve yüceltilmesi, bazı kişilerde olumsuzluk hissedilmemesini sağlayabilir. İleri aşamalarda ise iki olasılık söz konusudur; ya yeni duruma uyum sağlanacak, ya da telâfi (kompansasyon) mekanizmasının iflâsı ile ‘tükenmişlik sendromu’ yaşanacaktır…

Ramazan ayındaki oruç kazalarına ait 2 anekdot: 2007 yılında Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Siirt’de bir konuşması sırasında dalgınlıkla su içmişti... 2008 Ramazanında eski TBMM Başkanı Bülent Arınç da Turgutlu’da bir çiftçiye gereksiz yere sinirlenmiş, sonradan bunun orucun etkisiyle olduğunu söyleyerek dolaylı bir özür dilemişti… Bu insani yanlış tutumlar, yaşamsal boyutta kazalara dönüşmedikçe mazur görülebilir. Ancak ilâhiyat profesörü Zekeriya Beyaz’ın da teyid ettiği gibi, devlet adamları ve doktorlar da dahil kritik işler yapan insanların oruç tutmaları sakıncalıdır. Çerçeveyi biraz daha genişletirsek; eğitim, ulaşım, asayiş, askerlik, hukuk alanlarında olduğu gibi havacılıkta da kimsenin yaşam sorumluluğunu taşıdığı masum insanları kişisel bir ibadet gerekçesiyle riske atmaya hakkı yoktur. Uçuş güvenliği bilinci yüksek olan pilotların, uçak bakımından sorumlu teknik personelin ve hava trafiğini yönetirken çok uyanık olmaları gereken kule görevlilerinin gizliden gizliye oruç tuttuklarına inanmak istemiyoruz.

Kaynaklar

1. Leiper JB, Molla AM, Molla AM. Effects on health of fluid restriction during fasting in Ramadan. European Journal of Clinical Nutrition (2003) 57, Suppl 2, S30–S38.

2. Saleh Fareed. Road accidents up 20 percent in Ramadan. Arab News JEDDAH, 2 Nov 2004

3. Langford EJ, Ihaque MA, Fothergill J, Touquet R. The effect of the fast of Ramadan on accident and emergency attendances. Journal of the Royal Society of Medicine Vol 87 Sept 1994: 517-18

4. Tolon M, Chernoff H. The effect of fasting during Ramadan on automobile accidents in Turkey. CHANCE Magazine, Spring 2007, Vol. 20. No.2  p10

5. Roky R, Houti I, Moussamih S, et al. Physiological and chronobiological changes during Ramadan intermittent fasting. Annals of Nutrition and Metabolism Vol.48 No.4 2004         

6. Yemen Observer (Sep 25, 2007) Traffic accidents on the rise in Ramadan.                      (http://www.yobserver.com/front-page/10012991.html)

7. Clarke R. Strobe lights and collision avoidance. Flight Safety Foundation-Accident Prevention. Vol.44 No:2 Feb. 1988

8. Bigard AX, Boussif M, Chalabi H, Guezennec CY. Alterations in muscular performance and orthostatic tolerance during Ramadan. Aviat Space Environ Med. 1998; 69: 341-6 

9. The View From Fez: Moroccon News # 29 (Dec 20, 2006).    (http://riadzany.blogspot.com/2006/12/moroccan-news-briefs-29.html)

10. Dönderici O, Temizhan A, Küçükbaş T, Eskioğlu E. Effect of Ramadan on peptic ulcer complications. Scand J Gastroenterol. 1994 Jul;29(7):603-6

11. Siham Al Najami. Police striving to reduce crashes in fasting month. Gulfnews, Aug 5, 2010

12. Sabah Gazetesi. (9 Ağustos 2010)

13. UAE-based pilot’s fasting routine in Ramadan. Dhanusha Gokulan/Sharjah (Khaleej Times, May 18, 2018)

https://www.khaleejtimes.com/ramadan/a-uae-based-pilots-fasting-routine-when-cruising-the-clouds---