Hareket hastalığının tarihi deniz tutmasıyla başlar. Yani ‘tutma’ hastalığının tarihi denizcilik kadar eskidir; ilk olarak denizcilikte ortaya çıktığı için ‘Mal de mer’ olarak bilinir. Sal üzerinde dalgalı deniz simulasyonuna maruz bırakılan insanların %76’sı kusar; şiddetli denizde bu oran %99 olur. Havacılıktaki oranlar bu kadar yüksek değildir. Türkiye’de ilk yolcu uçağı uçuşlarından birinde (1935 yılı), İstanbul üzerinde heyecan verici bir uçuş yapan bir gazetecinin yazdığına bakılırsa, her koltukta ‘havada deniz tutanlara mahsus’(!) kese kâğıtları bulunmakta idi (2). Yani uçak tutması diye bir kavramdan haberi olmayanlar, durumu denizcilikten ödünç aldıkları bir kavramla tarif etmekteydiler...

Bilindiği gibi hareket hastalığı sadece denizde ve uçaklarda olmaz; otomobil, tren, tank, salıncak, fil ve deve binişlerinde (Lawrance of Arabia sick) de olur. Sisli havalarda kayakçılarda (ski sickness), uzayda yerçekimsizlik koşullarında da (space sickness) bulantı ve kusma görülebilir. Geniş açı ekranlı (imax) sinemalar, sanal gerçeklik (virtual reality) veya 3-D gözlükler, simülatör cihazları ise, fiziksel hareketler olmaksızın, sadece görsel hareket uyaranlarıyla tetiklenen tutma durumları yaratabilir… Uzun süre deniz yolculuğu yapan insanların dalga salınımlarına alışkanlık kazandıktan sonra karaya çıktıklarında yaşadıkları dengesizlik de ‘kara tutması’ olarak adlandırılmıştır.

Havacılıkta tutma

Uçak tutmasının birinci nedeni türbulanstır. Denizdeki dalgaların havadaki eşdeğeri olan türbulans, duyarlı kişilerin ‘içlerini dışarı çıkartır.’ Sivil havacılıktaki konforlu uçaklarda uçak tutması %1 gibi çok düşük oranlarda görülür, ama türbulanslı uçuşlarda oran %20’lere kadar yükselir. Sivil havacılıkta uçakların konforunun artması ve pilotların türbulans yaratan bulutlardan kaçınmaları sayesinde uçaklarda artık kusan yolcular çok azalmıştır. Ama pilotaj öğrencilerinde tutma devam etmektedir; sırf bu rahatsızlık yüzünden uçucu olma ideallerine veda eden gençler olur.

Askeri havacılıkta pilot adaylarında görülme oranı %11-39’dur. Çoğu aday kısa zamanda bulantı yaratan akselerasyonlu uçuş hareketlerine alışır; ancak uçuştan bir süre ayrı kalan kişiler yeniden uçuşa döndüklerinde tutma tekrar başlayabilir (4). Tutma olgularının hepsi uçuştan ayrılmaz; iyi uçuş öğretmenlerinin desteğiyle bu durumdan kurtulanlar olur. Ama pes ederek ya idari kararlarla ya da kendi istekleriyle uçuştan ayrılanlar da çoktur. Bu grup için ‘istikbal göklerde değil yerdedir’ J.

Vasıta tutması hastalığının etiyolojisi tam aydınlatılamamıştır. İç kulak denge organının (vestibül) hareket algılarıyla görsel algıların örtüşmediği anormal durumlarda bulantı başladığı iddia edilmektedir. Bir diğer hipotez ise, asimetrik yerleşimli sağ ve sol otolit organları olan kişilerde beyne gelen hareket algılarının farklı olmasının (mismatch) tutmayı tetikleyebileceğidir. Kadınların deniz, uçak, lunapark ve jimnastik araçlarında daha çok tutma belirtileri gösterdiği bilinir. Stresli durumlarda, anksiyete ve migrenlilerde tutma fazladır. Alkol ve vibrasyon da tetikleyici faktörler arasındadır.  Çok duyarlı insanlarda bile hareket uyaranlarına maruziyet devam ettikçe, beynin nöroplastisite yeteneği sayesinde 2-3 gün ile 1 yıl gibi süreler içinde bağışıklık kazanılmaktadır (5,6,7). Bir hareketin başlama anını, yönünü ve şiddetini bilen kişilerde tutmaya karşı dayanıklılık artmakta; beklenmedik hareket uyaranlarına pasif biçimde maruz kalanlarda ise tutma belirtileri daha çok görülmektedir (7). Bu nedenle dışarıyı görerek uçağa kumanda eden pilot ve uçuş ekibinde tutma daha az; görüş referansından mahrum olan uçuş görevlileri ve yolcularda daha fazladır.

Tedavi

Uçak tutmasına karşı önlem ve tedavi olarak ileri sürülen 3 yöntem; sık uçarak alışkanlık ve duyarsızlık kazanmak (habituation), bulantı giderici ilaçlar kullanmak ve davranış tedavisidir. Sık uçmanın uçuş anksiyetesini azalttığı ve hareket uyaranlarına karşı duyarsızlaşma sağladığı bilinir. Az uçan veya bünyesel olarak duyarlı kişilere bazı ilaçlar önerilir; ama bunların psikomotor yan etkileri nedeniyle uçuş ekiplerince alınması uygun değildir. Kritik operasyonlara uçakla götürülen sağlık ve teknik personele türbulanslı uçuşlarda bu ilaçlar hafif/orta dozlarda verilebilir. Bitkisel ilaçlar olarak ginger (zencefil), nane, limon suyu, yeşil elma, elma sirkesi ve köpekotu yararlı olabilir.

Havacılıkta uçak tutmasının en önemli mağdurları pilot adaylarıdır. Kusacağı beklentisi içinde olmak, tutmayı kolaylaştıran psikolojik bir unsurdur. Sık uçmak ve tutmayı yenme azmi, hareket uyaranlarına karşı bir duyarsızlaşma ve tutmaya karşı bağışıklık kazandırır (9). Kendisinden önceki pilotaj öğrencisinin kusmuş olması, kokpitteki koku ve kusmuk görüntüleri negatif koşullanma yaratabilir.

Tedavide davranışsal önlemler:

- Gece iyi uyku uyuma,

- Uçuştan önce tıka basa ve yağlı yememe, gazlı içeceklerden kaçınma, aç olmama,

- Pencere kenarı ve kanat üstü koltuklarda oturma,

- Bulantı hissedildiğinde diyafragmatik solunum ve gevşeme tekniği uygulama,

- Baş hareketlerini kısıtlama, gözleri kapama, kitap okumama, uzaklara bakma, uyuma,

- Geçmeyen bulantılarda yere yüzüstü yatma, zorla kusma...

- Semptomları devam eden pilot adaylarına vestibüler uyarım ve başdönmesi simülasyonu yapan cihazlarda (Örn. Barany sandalyesi) veya sanal gerçeklik gözlüğünde duyarsızlaştırma teknikleri uygulanır (6,7,8).

Bu tedavi programının başarı oranı, erken olgularda %84-96 arasındadır (1).

Tutmayla ilgili anekdotlar ve ampirik önlemler

* 19. Yüzyılda insanın türeyişi ve türlerin kökeni araştırmaları için gemiyle seyahat eden Charles Darwin’in babasına yazdığı mektuptaki ifadesi: “Deniz tutması olmasaydı, tüm dünya insanları denizci olurdu...”

* Türk Askeri Havacılığının kuruluş yıllarına ait 1911 tarihli bir emirde, Avrupa'ya tayyarecilik eğitimine gönderilmek üzere başvuran subayların özellikleri arasında ilk sırada "deniz ve salıncaktan başlarının dönmemesi" istenmişti (3).

* ABD’nin süper pilotlarından General Charles Yeager pilotaj öğrenciliği döneminde kustuğu için uçuştan nefret etmekteydi; ama uçuşa devam ettikçe bundan kurtulmuştu. Efsane pilot 2. Dünya Savaşında çok sayıda uçak düşürmüş, 180 tip askeri uçakta toplam 10 bin saat uçmuş ve 1947 yılında ses hızını geçen ilk pilot olmuştu. Lâkabı ‘Chuck’ idi. Bunun Charles’in kısaltması olması yanında, argoda chuck’ın kusma anlamına gelmesiyle ilgili ironik bir yönü de vardır.

* 2. Dünya Savaşı sırasında Çinli askerlerin uçakla transferi sırasında bir askerin uçak tutması o kadar şiddetliydi ki, komutanı onu paraşütsüz olarak uçaktan aşağı atmıştı (11).

* ABD ordusunun efsane generallerinden 1991 Körfez Savaşının komutanı, ‘Çöl Ayısı’ lâkaplı Norman Schwarzkopf, gençlik döneminde türbulanslı bir uçuşta uçak tutmasını o kadar şiddetli yaşamıştı ki, bir daha uçağa binmemeye yemin etmişti. Sonraki yıllarda bunu yenerek Vietnam ve Irak dahil pek çok operasyonda binlerce kez uçağa binebilmişti (12).

* 1968 yılında Apollo-8 komutanı olan astronot Frank Borman’ın kusmaları yüzünden görevi kısa kesilmişti.

* 1985 yılında Shuttle uçuşunda çok fazla kusan Jake Garn’ın adına yapılan ironik bir atıfla, uzay kusmalarının derecelendirmesinde ‘Garn Skalası’ terimi kullanılmaktadır.

* Aldous Huxley’in bilim-kurgu romanı ‘Cesur Yeni Dünya’da hareket hastalığına karşı üretilen fantastik çözüm şöyleydi: Toptan üretim yapılan ‘Kuluçkalama-Şartlandırma Merkezlerinde’ roket mühendisi olacak ceninler tüpler içinde hızla döndürülüp, belirli periyodlarda baş aşağı bekletilerek denge duyuları düzenlenmekte ve bir çeşit duyarsızlaştırılma programına tabi tutulmaktaydılar (10).

* Türk Hava Kuvvetleri Uçuş Okulunda uçak tutması sonucu kusan pilot adayı öğrencilerden uçağı kendilerinin temizlemesi istenir. ‘Anadolu Kartalları’ filminde de işlenmiş olan bu gelenek; adayın sonraki uçuşta tekrar kusmaması yönünde psikolojik bir baskı (davranış tedavisi) işlevi görür.

* Deniz tutmasına karşı ampirik ve egzotik tedaviler: Ülkemizde bazı denizciler tutma durumlarında kızarmış ekmek-peynir yer… Geleneksel yöntemlerden bazıları şunlardır: Mide üzerine sıkı kuşak bağlama (anti mal de mer belts), karın bölgesine iç çamaşırlarının altına kâğıt koyma, toprak, çamur veya kahverengi kağıt üstüne oturma, yanına yeşil bakırtaşı alma, deniz suyu veya sintine suyu içme… Çağdaş ticaret dünyası, el bileği iç yüzündeki Neikuan-P6 noktasına ‘Acupressure’ yöntemiyle baskı yapan bileklikler üretmiştir ve havaalanlarında satılmaktadır. (Yararı konusunda zıt rivayetler vardır…)

Kaynaklar

1. Jones DR, Marsh RW, Patterson JC, et al. Aviation Neuropsychiatry. USAF School of Aerospace Medicine, Brooks AFB. TX. USA, June 2000. pp. 31-33.

2. Akın S. Ay Hırsızı. İş Bankası Kültür Yayınları. İstanbul 2009. s. 197.

3. Kural F. Türkiye’de Havacılıkla İlgili İlk Girişimler. Kuruluş Yıllarında Türk Askeri Havacılığı Belgeleri (1909-1913). Etimesgut: Hv.Bas. ve Neş.Md.lüğü; 1975. pp 10-53.

4. Lucertini M, Lugli V, Casagrande M, Trivelloni P. Effects of airsickness in male and female student pilots: adaptation rates and 4-year outcomes. Aviat Space Environ Med. 2008;79: 677-84.

5. Shupak A, Gordon CR. Motion sickness: advances in pathogenesis, prediction, prevention, and treatment. Aviat Space Environ Med. 2006;77: 1213-23.

6. Airsickness treatment tips. https://www.onebagger.com/air-sickness/

7. Parmet AJ, Ercoline WR. Spatial orientation in flight. In: Fundamentals of Aerospace Medicine. 4th Edit. Lippincott Williams & Wilkins. Philadelphia, USA, 2008. pp. 186,193-203.

8. Green RG, Muir H, James M, et al. Human Factors for Pilots. 2nd Edit. Ashgate, USA.2007. pp. 16,25,72,85.

9. Edwards DC. Pilot, Mental and Physical Performance. 2nd Edit. Iowa State University Press. 1995. pp. 3-18.

10. Huxley A. Cesur Yeni Dünya. Çeviri: Ender Gürol. Güneş Yayınları. İstanbul, 1989. s. 19.

11. https://library.nashville.org/sites/default/files/special_collections_division_finding_aid_vhp_summaries.pdf

12. Petre P. Kahraman Olmak Gerekmez. (N. Schwarzkopf’un Askerlik Yılları Anıları) Çeviri: M. Harmancı. Milliyet Yayınları. 1. Baskı, İstanbul 1993. s. 45.