Dönüş yolculuğu Londra’dan Glasgow’a trenle başlıyordu. 1944 yılında Akdeniz’de hava ve deniz hâkimiyeti Müttefiklerin lehine geliştiği için dönüş yolu gemiyle gerçekleşiyordu. Yine de konvoy halinde ve savaş gemilerinin himayesinde Cebelitarık’a ulaşılıyordu. Buradan Malta’ya kadar aynı düzende yolculukları sürüyordu. Malta’da gemilerin ikmal ve yüklemeleri bittikten sonra bazen konvoy, bazen de tek gemi olarak ve himaye savaş gemileri olmadan Mısır’ın Port Said limanına yollanılıyordu. Kahire’ye trenle geçtikten sonra tıpkı İngiltere’ye gidiş gibi aynı güzergâhtan tersine trenle (Hayfa-Beyrut arası otobüsle) Ankara’ya ulaşılıyordu. Dönüş yolculuğu Alman tehdidi, İngiliz ordusunun lojistik nakliyatına bağlı olarak üç-altı hafta arasında değişiyordu. Bir grubun gemiyle dönüşü Malta’dan sonra doğrudan İzmir limanı olmuştu.

Savaş nedeniyle Türkiye’deki yakınlarıyla haberleşmeleri neredeyse hiç olan adayların, ailelerine ara sıra Türkiye’deki yetkililer “sağlıkları yerinde, iyiler” gibi haberler vermişlerdi. Buna karşılık adaylar eğitimleri boyunca ailelerinden haber alamamışlardı. Pilotlar Türkiye’ye dönüp, Eskişehir’de birliklerinin kuralarını çektikten sonra 15-20 günlük izne çıkmışlardı.

İzinlerinde çocukluk arkadaşları ve akrabalarıyla konuşmalarında söz kızlarla ilişkiye geldiğinde yaşadıklarını, gördüklerini anlatmışlar ama bir türlü dinleyenleri inandıramamışlardı. Toplumlar arasındaki sosyo-kültürel farklılığını her genç pilot da anlayamamıştı.

İngiltere’deki Şehitlik

İngiltere’nin güneyindeki Brookwood kentinin Woking dolaylarındaki (O sıralarda İngiltere’de tek cami burada bulunmaktaydı) Londra Nekropol’ü adıyla bilinen mezarlığın içinde Türk Hava Şehitliği bulunmaktadır. Burada II. Dünya Savaşı içinde pilotaj eğitiminde şehit düşen 12 (Bazı kaynaklarda 11 kişi olarak belirtilmektedir.) Türk pilot adayı ile yerde araç kazalarında (Tren ve bisiklet) ölen iki pilot adayının mezarları bulunmaktadır. Bu arada yer kazalarında ölen iki havacının, Almanlara ajanlık ettiği gerekçesiyle İngiliz gizli servisinin kazalarda parmağı olduğu iddiaları da vardır. Mezarlıklar 1990 yılında elden geçirilip düzenlenmişti. Daha önceden İngiltere’de vefat eden Teğmen Arif Beyin mezarı da şehitlik içindedir.

17 Şubat 1959 günü dönemin başbakanı Adnan Menderes’in Viscount tipi uçağı, Londra Gatwick havaalanına inişte kaza geçirmişti. Bu kazada hayatını kaybeden beş kişinin cenazeleri Türkiye’ye defnedilmiş, ancak olayın anısına mezarlıkta bir de kitabe bulunmaktadır.

Şehitlerin Listesi                      Kazalarda Vefat Edenler

            Raşit Nalbantoğlu                     İbrahim Oray

            Nizamettin Şengül                      Abdullah Ay

            Kemal Gülçeken

            Esat Şaşmaz

            Ömer Sümercan

            Hakkı Akarçay

            Hüdai Toros

            Mustafa Görer(z)

            Fethi Ang

            Emin Dönmez

            Ali Aksu

            Saim Parlak

Genç Pilotların Türk Hava Kuvvetlerindeki İlişkileri

İngiltere’den dönen pilotlardan Hava Kuvvetleri bir tür anket-bilgi talebinin içerdiği görev sonu raporu isteği olmuştu.  Soruların kimlerce, nasıl hazırlandığı ve cevapların nasıl değerlendirildiği hakkında çok fazla bilgiye ulaşamadım...

Sorular:

1) Türkiye’den ayrılıp dönünceye kadar geçirilen bekleme günleri

2) İngiltere’deki eğitim aşamaları: Kursların isimleri, okulların isimleri, yerleri, teşkilat ve kadroları hakkında genel bilgiler

3) Kurs ve okulların süreleri, teorik ve uygulamalı dersler ile uçuşlar: Uçuşların yapıldığı uçak tipleri ve uçuş saatleri

4) İngiltere’de askeri pilot yetiştirme koşulları: Kayıt ve kabul şartları ile geçirdikleri eğitim devreleri ile süreleri

5) Değişik uzmanlık sınıflarına ayırma/geçme esasları, bunların kur ve okulları hakkındaki bilgiler, ayrıntılar

6) İngilizlerle birlikte takip edilen kurs ve okullar. Bu okullar hakkındaki izlenimler, sayısal özellikler (kapasite, başarı-başarısızlık oranları)

7) Eğitim boyunca Türklere farklı davranışlar oldu mu?

8) İngiltere’deki eğitimin daha iyi olabilmesi için düşünce ve teklifler

9) Rapora eklenmesi faydalı görülen çeşitli konular…

Kıtalarına katılan pilotların başlangıçta eski pilotlarla tıpkı Osmanlı Ordusunun son zamanlarındaki gibi alaylı-mektepli ayrımı yaşanmıştı. Özellikle eğitimini aldıkları Beaufort ve Spitfire uçaklarının uçuş görevi, iniş tekniklerinde eski pilotlar ve komutanlarla sıkıntılı anlar yaşamışlardı. Ayrıca sistemin işleyişini hep İngiltere’yle kıyaslamaları genç pilotlarda umutsuzluk yaratması, anılarında sıklıkla bahsedilen konuydu…

II. Dünya Savaşı İçinde Türk Gazetecilerin İngiltere Gezisi

 İngiltere ve Amerika hükümetleri II. Dünya savaşı içinde Türkiye’den beş kişilik gazeteci-yazar ekibini 25 Nisan 1945 günü San Francisco’da toplanacak Dünya Cemiyetleri Konferansı’na davet etmişlerdi. Aslında Yalta Konferansını takiben İngiltere, Türkiye’ye muhtıra vererek San Francisco Konferansına katılabilmek için 1 Mart 1945 tarihinden önce Almanya’ya savaş ilan etmiş ülkelerin katılabileceğini belirtmişti. Muhtıradan üç gün sonra 23 Şubat 1945’te T.B.M.M acil toplanarak Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etmişti.

Gezi, İngiltere ve Amerika devletlerinin olanaklarıyla düzenlenmişti. Bu kez gezi rotası pilot adaylarının İngiltere’ye gidişine benzemesine rağmen, yolculuğun tamamı askeri-sivil uçaklarla uygulanmıştı. Ankara’dan Adana, Beyrut, Kahire’ye tek gecelik molalarla ulaşılmıştı. Heyet, Kahire’de bir hafta kadar moladan sonra Hartum, Darfur, Lagos, Güney Afrika’da Bathurst, Çad Gölü, Dakar, Lizbon, İrlanda’yı takiben İngiltere’ye değişik tip uçaklarla ulaşmışlardı.

Ahmet Emin Yalman, Hüseyin Cahit Yalçın, Falih Rıfkı Atay, Abidin Daver, Zekeriya Sertel’den oluşan heyetin seçimi Başbakanlık tarafından yapılmıştı. Gazeteciler savaş içinde İngiltere’de uçak ve diğer silahların yapımı, hava savunma-kurtarma faaliyetleriyle organizasyonu, gönüllü örgütlenmeleri, başta yiyecek olmak üzere lojistik ve sağlık, eğitim, haberleşme vb. faaliyetleri yerinde inceleyerek gazetelerine yazı yazmışlardı. Daha sonra Amerika’ya uçakla aktarmalı olarak gitmişlerdi.

Başvurulan Kaynaklar:

*Havacılık Tarihinde Türkler Cilt-III (Hava Kuvvetleri Komutanlığı Genel Sekreterliği Tarihçe Şubesi Yayınları, 2006)

*İroni ve Gerilim (Editör: M. Sinan Niyazioğlu-Koç Üniversitesi Vekam Yayınları, 2016)

*Cranwell Hatıraları (Canip Orhun-Yapı Kredi Yayınları, 2004)

*Türk Havacılık Kronolojisi (Stuart Kline-Dönence Yayınları, 2005)

*Havalarda 50.000km Cilt-1 (Ahmet Emin Yalman-Vatan Matbaası, 1943)

*Yolcu Defteri (Falih Rıfkı Atay-Ankara, 1946)

*Köklerden İlklere (Sabahat Tuna-Kastaş Yayınevi, 2005)

*Bir Pilotun Serüven Dolu Anıları (H. Oğuz Barut-Özyurt Matbaacılık)

*Unutulmayan Anılar 1911-1988 Cilt-I (Türk Hava Kuv. Basımevi Md. 1989)

*Anılar (Türk Hava Kuv. Basımevi Md. 1997)

*Anılar ve Görüşler (Muhsin Batur-Milliyet Yayınları, 1985)

*Refah Faciası (Osman Öndeş-Mersin Deniz Ticaret Odası Yayını, 2014)

*Cumhuriyet Gazetesi

*Kanatlar: Havacılık ve Uzay Dergisi (Sayı:1 Temmuz 2002)