Uçakta nezaketsiz tutumlar şu başlıklar altında toplanabilir:

- Uçuş güvenliği tehditleri: Cep telefonu gibi yasaklı elektronik cihazları kullanma,

- Rahatsız edici tutumlar: Binişte ve inişte sabırsızca diğer yolcuları itme, sigara içme, fazla

alkol alıp taşkınlık çıkarma, cinsel tacizde bulunma gibi uygunsuz ve kaba davranışlar,

- Diğer yolcuların haklarının ihlâli: Kabin içine fazla kişisel eşya alıp sıkışıklık yaratma, tuvaletleri uzun süre meşgul etme (bathroom etiquette), koltuğunu sürekli yatar durumda tutup arkadakilerin hareket alanlarını daraltma, dar koridorları tıkama (yoga, ibadet, ayak uzatma), çocukların taşkınlıklarına göz yumma, izinsiz fotoğraf çekme, vs.

- Gürültü: Yüksek sesle gülme, konuşma, şarkı söyleme, bağırıp çağırma, 

- Kokular: Keskin kokulu yiyecekler yeme, yellenme, ayak, ter, ağır parfüm kokuları yayma,

- Hasta olarak uçuş: Öksürük, aksırık yoluyla bulaşıcı hastalık saçma, salgın zamanlarında maske takmama,

- Hijyen: Uçaklarda koltuk, kolçak, tabla, zemin halıları ve tuvaletleri kirletme…

Mikrop ve hijyen takıntıları (germofobi, misofobi) olan ünlü model Naomi Campbell, yolculuk öncesi yaptığı temizlik ritüelleriyle de ünlüdür. Uçağa bindiğinde önce maske takıp eldiven giyerek dokunacağı her şeyi (koltuk, masa, yan duvarlar, monitör, vs) kolonyalı mendillerle silme, koltuğunu bir örtü ile kaplama alışkanlığı önceki yıllardan beri devam etmektedir. Coronavirus pandemisi modelin bu hijyen seremonisini büyük ölçüde haklı çıkardı. Obsesif kompulsif bozukluğu olan bir hasta gibi alaycı yaklaşılan mankenin yaptıkları neredeyse rutin haline geldi.

- Irk ayrımcılığı: Bu, nezaketsizlikten de öte, çarpık zihinlerin ürettiği bir aşağılama davranışıdır. Geçmişte en çok zencilere yapılan ayrımcılığın (apartheid) modern çağlarda da devam etmesi ve bunun, kendilerini uygarlığın merkezinde gören batı ülkelerinden gelmesi şaşırtıcıdır. Siyah ve sarı ırkı dışlayan (racism), Yahudileri aşağılayan (antisemitizm), Türkleri barbar (Turcophobe), bütün Müslümanları terörist sayan (İslamofobi) anlayışların örnekleri ‘batı’ ülkelerinin uçaklarında da görülmektedir. (Batı dünyasında zencilerin pilot olmalarına karşı ayrımcılık uygulanmış ve siyah derililere bu hak tanınmamıştı. İlk siyahi askeri pilot, Türk Hava Kuvvetlerinde hizmet veren ‘Arap’ lâkaplı Ahmet Çelikten idi).

- Cinsiyet ayrımcılığı: Geçmişte ırk ayrımcılığının benzeri tutumlar kadınlar için de vardı. Kadınların iyi pilot olamayacaklarına dair cinsiyetçilik (seksizm) önyargıları yüzünden askeri ve sivil havacılığın kapıları kadınlara kapatılmıştı. Neyse ki bu anlayış öncü kadın havacılar ve erkek hegemonyasını haksız bulan eşitlikçi liderler tarafından kırılmıştır. Bugün artık eşcinsel ve trans bireyler için duygusal tepkiler (homofobi, transfobi) bitmemiş olsa da yasal engeller kaldırılmıştır.

Örnek olaylar

Zenci yolcuyla yan yana oturmak istemeyen kadın: 14 Ekim 1998 günü ABD’den Avrupa’ya yol alan bir uçakta bir kadın yolcu hostese, “bir zencinin yanında oturmaktan rahatsız olduğunu” söyleyerek yerinin değiştirilmesini ister. Hostes biraz sonra gelip adama, “Hiçbir yolcu, sorun yaratan diğer bir yolcunun yanında oturmak zorunda değildir. Beyefendi sizi Business Class’daki koltuğunuza götürmem için lütfen benimle gelir misiniz? Kaptan pilot, böyle bir saygısızlıkla karşılaştığınız için sizden özür dilememi rica etti“ der. Yolcular bu nezaketli tutumu alkışlarken, kaba kadını da protesto etmişlerdi…

Zenci yolculara hakaret: 22 Ekim 2018 günü Ryanair’in Barcelona-Londra seferinde yaşlı bir adam, siyahi kadına yanında oturmasını istemediğini söyledi; ‘çirkin zenci’ dedi, başka bir yere geçmesini istedi, itmekle tehdit etti… Aynı yıl British Airways’te çalışan bir hostes, Nijerya uçuşunda siyahiler hakkında ırkçı ifadeler kullandığı bir Snapchat videosu yayınladı.

Sürekli aynı şarkı: 2013 yılında American Airlines’ın L.Angeles-N.York uçuşunda bir kadının sürekli olarak Whitney Houston’ın, “I will Always Love You” şarkısını yüksek sesle söylemesinden rahatsız olan yolcuların şikâyeti üzerine uçak Kansas City’ye indi ve kadın gözaltına alındı...

Bebekli bir annenin nezaketi: 4 aylık bebeğiyle 10 saatlik Kuzey Kore-Kaliforniya yolculuğu için uçağa binen Kore’li bir kadın, uçaktaki 200 yolcu için ‘ağlama gürültüsü kiti’ hazırladı. Yolcuların masasına bırakılan şeffaf paketlerin içerisinde kulak tıkacı, şeker, çikolata ve bebeğin ağzından yazılmış bir not bulunuyordu. Notta şu ifadeler vardı: “Merhaba, benim ismim Junwoo. 4 aylığım. Bugün annemle birlikte ABD’deki teyzemi görmeye gidiyoruz. Yolculuk sırasında biraz ses çıkarabilirim. Bu yüzden annem sizlere içerisinde şekerleme olan paket hazırladı. Ayrıca kulak tıkaçları da var; lütfen çok ses çıkarırsam onları kullanın. İyi yolculuklar.”

Bebekli yolcu uyarısı: Japon Havayolu şirketi 2019 yılında müşterilerine küçük çocukların yakınına oturmaktan imtina etme seçeneği veren bir rezervasyonu sistemi başlattı. Yakınındaki koltuklardan birinde 2 yaşından küçük bir çocukla birlikte seyahat etme durumunda olan yolcuları uyarıcı bir sembol, koltuğunun üzerine iliştiriliyor. Sorunun nasıl çözüleceği zorluklarla dolu olsa da, şirketin rahatsızlık duyacak yolcuları düşünmesi bir incelik olarak takdir edilmekte.

Uçak tek yolcu için uçtu: 14 Ağustos 2019 günü New York-Aspen’den Salt Lake City’ye gidecek olan Vincent Peone isimli bir yolcu, SkyWest Hava Yolları’nın bağlantılı Delta uçağında tek başına seyahat etti. Şirket, başka yolcu olmamasına rağmen uçuşu iptal etmedi ve yolcularına olan saygısını gösterdi. Yolcu, “Bu benim özel jetim” diye şaka yaptı.

Japonya’da alkollü pilot özürü: 28 Ekim 2018 günü Japon Havayolları’nın Londra-Tokyo seferi öncesi uçağın 3’üncü pilotu, uçuş ekibini taşıyan otobüs şoförünün ihbarıyla alkol testine alındı ve yasal limitin 9 kat üstünde (18,9 promil) alkollü bulundu. Pilot tutuklandı ve 10 ay hapis cezasına çarptırıldı. JAL yetkilileri, mazeret aramadan geleneksel biçimde eğilerek yolculardan ve tüm müşterilerinden özür diledi. (Japonya’da tıp doktorları da, organlarını başka insanlara nakledilmek üzere bağışlayan hastaların cenazesine hürmetle eğilerek selâm verir ve uğurlama seremonisi yaparlar)…

Kaza sonrası şirketin özür dilemesi: 2003 yılında yaşanan Diyarbakır uçak kazasında yolcu ve uçuş ekibi olarak 75 insanımız yaşamını yitirmişti. TV’de bu kazanın tartışıldığı Siyaset Meydanı programında zamanın THY baş pilotu İsmail Meker; “Çocuklarını karşılamaya gelen ana babalardan, sevgililerine kavuşmayı bekleyen insanlardan özür diliyoruz, bu kaza ile onların beklentilerini boşa çıkardık…” demişti. Bu erdemli söylem, havacılık kültürü bağlamında ders kitaplarına girecek kadar iyi bir örnekti ve takdirle karşılanmıştı...

Kaynaklar:

- Alex Davies. Busines Insider. 13 essential rules of airplane etiquette. (Feb 25, 2013). (https://www.businessinsider.com/13-airplane-etiquette-rules-2013-2)

- Debby Mayne. The Spruce (Oct 22, 2018). 8 Basic Rules of Air Travel Etiquette. (https://www.thespruce.com/air-travel-etiquette-rules-1216617)

- Brooke Nelson. Reader’s Digest (Aug 1, 2018). 10 Little Etiquette Rules for Flying on an Airplane.

- Sezgin Ş. Uçak yolculuğunuz kâbus olabilir. Airkule, (7.5.2017). http://www.airkule.com/yazar/baslik/1197