Ülkemizde dinimizle ilintili konularda söylenen makul sözlerin bile hemen din karşıtlığı olarak algılanması ve agresif tepkiler gösterilmesi nedeniyle, çoğu bilim ve din adamı, siyasetçi ve bürokrat, “sakıncalı” konulara teğet geçen söylemleri tercih ederler. Sadece bugün değil, geçmişte de; sadece şu parti değil, ötekiler de Ramazan ayında kritik işler yapan insanların kendileri ve başkaları için kaza riski oluşturabileceklerine ve orucu ertelemelerine dinimizin de cevaz verdiğine dair bir uyarıda bulunmamışlardır. Halbuki Türkiye’de 1984-2004 arası 20 yıldaki trafik kazalarının, Ramazan ayında gerçekleşenlerin oranında %10 düzeyinde bir fazlalık olduğu (1) bulgusu bile cesaretli sözler söylemek için yeterlidir. Başka İslam ülkelerindekiyle paralellik gösteren bu ve benzeri bilimsel araştırma sonuçlarını görmezden gelmek veya yok saymak vicdana sığmaz.

Bu bağlamda cesaretli söylemleri olan kişilerden birisi ilâhiyat profesörü Zekeriya Beyaz olup, devlet adamlarının ve doktorların oruç tutmamaları gerektiğini belirtmişti. Prof. Yaşar Nuri Öztürk de, "Peygamberimizin seferi durumlarda hiç oruç tutmadığını; kişinin yolculuğun kendisini ne kadar zorlayacağına vicdanen karar verip oruç tutmayabileceğini; kendisinin de yoğun konferans trafiği sırasında bir gün sallandığını hissettiği için orucunu bozduğunu" söylemişti. Keza Prof. Dr. Osman Müftüoğlu ve Prof. Dr. Gülgün Ersoy genel sağlık açısından, Prof. Dr. İbrahim Balcıoğlu ve Dr. Şaban Acarbay sportif başarı yönüyle orucun yan etkilerinden bahseden yazılar yayınlamışlardı.

Orucun insan bedenine ve psikolojisine etkileri

Oruçla ilgili kısa bir internet taramasından bile sağlanabilecek bilgilerden bazıları şunlardır: Özellikle uzun yaz oruçlarında gıda ve sıvı alımının tamamen kesilmesi sonucu; dehidrasyon, kan yoğunluğu artması (trombüs-emboli riski) ve ürik asit yükselmesi (gut hastalığı riski) olur. Kalp, tansiyon, şeker gibi kronik hastalığı olanların gün boyu ilaç alamamaları yaşamsal riskler yaratabilir. Mide ülseri, böbrek taşı, epilepsi, bipolar hastalık, depresyon, panik anksiyete, vb. durumlarda ise tedavinin düzensizleşmesine bağlı alevlenmeler görülebilir. Uzun oruç sürecinde en yaygın görülenler ise yorgunluk ve baş ağrılarıdır. Nitekim Ramazan ayında oruç tutanlarda migren atakları 3 kat artmaktadır. Günlük uyku-uyanıklık-yeme ritimlerinin kaymasına bağlı olarak sersemlik hissi, dikkat-bellek bozuklukları; sigara tiryakilerinde huzursuzluk, sinirlilik görülür. İslam ülkelerinde Ramazan ayında kan bağışlarının %35 azaldığı, suç ve kaza oranlarının arttığı, çalışma ve iş veriminin %70'den fazla düştüğü bildirilmektedir (2,3). Orucun fizik performansı ve ortostatik toleransı azaltarak G kuvvetlerine direnci düşürmesi yüzünden askeri pilotların oruç tutması kesinlikle yasaklanmaktadır (4).

İslam ülkelerinden örnekler

Batı dünyası kaynaklı oruçla ilgili potansiyel riskleri konu edinen başka araştırma sonuçlarından da söz edilebilir, ama bunlar bazı önyargılı kişileri tatmin etmediği için maalesef İslam ülkelerinden referanslar aramak ve savımızı bunlara dayandırmak zorunda kalıyoruz. Daha çok dikkate alınması ümidiyle, oruçla ilgili yorum ve örnek uygulamaları İslam ülkeleri üzerinden vermeye çalışalım:

1. Birleşik Arap Emirlikleri Trafik Polis Otoritesi, Abu Dabi'de iftar saatlerine doğru trafiğin tehlikeli hal aldığı; hız, dikkatsizlik ve kural ihlâllerinin, dolayısıyla da kazaların arttığını (5); Suudi Arabistan’da Cidde Trafik Müdürü de, Ramazan’da yollarda özellikle iftar öncesi saatlerde kaos yaşandığını, trafik kazalarının %20 arttığını (6) söylemekteler.

2. Tayland sivil havacılık otoritesi, oruç tutan pilotların uçmaması gerektiği, çünkü kan şekeri düşmesinin pilotaj becerilerini olumsuz etkilediğini duyurmuştur (7).

3. Fas’da (1970’lerdeki bir dini fetvaya dayanarak) orucun pilot performansını olumsuz biçimde etkilediği ve “pilotların oruç tutmamaları gerektiği” bizzat Ulaştırma Bakanı Karim Ghellab tarafından açıklanmıştır (8).

4. Yemen’de 2007 yılı ramazan ayının ilk haftasında trafik kazalarında artış olduğu; Sana şehrinde bir haftada 97 kazada 7 ölü ve 66 yaralı kaydedildiği Trafik Ofisi Müdürü tarafından açıklanmıştır (9).

5. İslami kaynaklar da pilot ve diğer havayolu çalışanlarının görev günlerinde oruç tutmamaları; havayoluyla seyahat eden yolcuların bile şehir sınırlarını aşan uçuşlarında oruçlarını bozabilecekleri fetvası vermektedir (10).

6. Dünyanın en büyük İslam ülkesi olup, 240 milyonluk nüfusunun %85'i Müslüman olan Endonezya’da Ulaştırma Bakanlığı Sivil Havacılık Direktörlüğü, 2012 yılında yaptığı bir tamimle orucun sağlık, performans ve kazalara etkileri konusunda bir dizi uyarı ve tavsiyelerde bulunmuştur. Bu yazıda, genel bilimsel doğrular olarak orucun; uyanıklık azalması, yorgunluk artışı, huzursuzluk, mizaç değişimi, bellek sorunları ve sonuçta iş performansında azalma yapabileceği vurgulanmıştır. Orucun metabolizmaya olumlu etkileri bağlamında, HDL kolesterolü arttırıp LDL'yi azalttığı için kalp hastalığı riskini düşürücü etkisi olduğu, bazı kişilerde oruçlu olmanın performansı azaltmadığı, tersine inanç ve itikadın performans artışı yarattığı da öne sürülmüştür. Keza 2009-2012 yılları arasında meydana gelen uçuş olayı ve kazalarının hiçbirinde oruç ilintisi bulunmadığı da olumlu bir bulgu olarak zikredilmiştir (11).

Diğer taraftan Endonezya Dini Ulema Konseyi, Bakara suresinin 184. ve 185. ayetlerine atıfta bulunarak; İslam dininde hastalık ve seyahat gibi durumlar için orucun kaza edilmesine izin verildiği; pilotların uçuş görevi olduğu zamanlarda oruç tutmayabilecekleri (erteleyebilecekleri) kanaati duyurulmuştur.

Endonezya Sivil Havacılık Genel Direktörlüğü'nün (DGCA) 2010 yılı Emniyet Genelgesinde;

- Orucun insan performansını etkilediği,

- Bu konuda endüstride farkındalık yaratılması için eğitim çalışmaları yapılacağı,

- Bunun sadece uçuş ekiplerini değil, emniyetle ilgili diğer personeli de ilgilendirdiği,

- Emniyetle ilgili olumsuz bir durum zuhur ettiğinde orucun bozulabileceği... yazılmıştır.

Skytrex ödüllü bölgesel havayolu şirketi Garuda Indonesia da aynı prensipleri içeren bir genelge yayınlamıştır (11). Fas Havayolları da geçen sene bir tamim yayınlayarak; Ramazan ayında sadece "sabah erken saatlerde, varış süresi kısa olan bazı kısa mesafeli görevlerin tolere edilebileceğini ve sorumluluğun kaptanlarda olduğunu" duyurmuştu.

Endonezya ve Fas'ın tamimlerini görünce, insan “Hani Türkiye’mizde SHGM, DHMİ, THY, THK, Pegasus ve diğerlerinden gelen böyle bir mesaj?" diye sormaktan kendini alamıyor… Onlardan gelmeyen mesajı biz verelim: İnsanın önce kendisinin doktoru olması ilkesindeki gibi, uçuş emniyeti konularında dışarıdan bir talimat beklemeden, kişiler kendi inisiyatifleriyle görev günlerinde oruç tutmamalıdırlar. Uçuşu kazaya götürmektense, orucu kazaya bırakmak en doğru yoldur.

Kaynaklar:

1. Tolon M, Chernoff H. The effect of fasting during Ramadan on automobile accidents in Turkey. (http://micro5.mscc.huji.ac.il/~statconf/abstracts/chernoff.pdf)

2. Advers effects of Islamic fasting. (http://wikiislam.net/wiki/Adverse_Effects_of_Islamic_Fasting)

3. Leiper JB, Molla AM, Molla AM. Effects on health of fluid restriction during fasting in Ramadan. European Journal of Clinical Nutrition (2003) 57, Suppl 2, S30–S38.

4.Bigard AX, Boussif M, Chalabi H, Guezennec CY. Alterations in muscular performance and orthostatic tolerance during Ramadan. Aviat Space Environ Med. 1998; 69: 341-6 

5. Police warn against accidents during Ramadan rush hour. (http://www.thenational.ae/news/uae-news/police-warn-against-accidents-during-ramadan-rush-hour)

1. Saleh Fareed. Road accidents up 20 percent in Ramadan. Arab News JEDDAH, 2 Nov 2004 (http://arabnews.com/?page=1&section=0&article=101983&d=3&m=10&y=2007)
2. Go Pilot Fasting Ramadan Cause of Crash? (http://blog.nationmultimedia.com/print.php?id=5770)
3. The View fm Fez: Moroccon News # 29 (Dec 20, 2006). (http://riadzany.blogspot.com/2006/12/moroccan-news-briefs-29.html)
4.   Yemen Observer (Sep 25, 2007) Traffic accidents on the rise in Ramadan.                      (http://www.yobserver.com/front-page/10012991.html)
5. İslam QA (Question&Answer) Al Siyaam; 70 matters related to fasting. Editör: Muhammed b. Salih el Müneccid. (http://islamqa.info/tr/ref/books/8)
6. Cultural perspectives on flight operations and the impact of Ramadan fasting on crew performance. (2012) Indonesian Directorate General of Civil Aviation.  (http://www.pacdeff.com/pdfs/Cultural%20Perspectives%20on%20Flight%20Operations%20and%20 the%20impact%20of%20Ramadan%20Fasting.pdf)